مهر های ایران باستان
مهر های ایران باستان مانند بسیاری دیگر از مناطق آسیای غربی، همراه با ظهور تمدن بود. این مهرهای سنگی که به اشکال گوناگون حکاکی شده بودند بر چانه های گل فشرده شده بر روی نخ های پیچیده به دور گردن ظرف ها اثر می گذاردند. و از این راه پارچه یا وسیله دیگری را که برای پوشاندن دهانه آن ها بکار رفته بود ایمنی می بخشیدند. چنین گِل های مهمور ایمنی محتویات سبدها با ظرف های ساخته شده از مواد گوناگون را اطمینان می بخشیدند. هیچ فرد غير مجاز بدون در نظر گرفتن احتمال کیفر سنگینی که در روزگاران کهن بر دزد ها تحمیل می گردید نمی توانست در کالای محافظت شده با مهر دخالتی بنماید.
گذشته از وظیفه عملی مهر های ایران باستان، طرح های کنده شده بر سطح آن ها (نقوش هندسی، شکل جانوران یا انسان) احتمالا نوعی اهمیت دفاعی نیز داشته اند. بنابراین مهرها که معمولا سوراخ شده بودند و به عنوان یک آویز در گردنبند یا دستبند بکار می رفتند مطمئنا به صورت طلسم نیز انجام وظیفه می کردند.
دسته های مهر
مانند سفال ایران باستان، در میان مهرهای مسطح، مهر های ایران باستان را می توان چندین دسته تشخیص داد که سبک آن ها بنا بر محل و تاریخ منشاء شان تغییر می کند. تنها دو نمونه از مهر های ایران باستان در این جا نشان داده شده است. گر چه گفته شده که هر دو در لرستان پیدا شده اند. اما آن ها به طور نزدیکی با گروه های مهرهای ارائه شده در شوش نسبت دارند.
مهر با نقش دیو با بدن انسان
نخستین مهر از مهر های ایران باستان، صفحه سیاهی است که از درازا سوراخی از میان آن می گذرد. در یک روی صفحه دیوی با بدن انسان و شاخ های پیش کوهی کنده شده است (نقش و بالا). دیو آرنج های خود را تا کرده و هر دو دست را به حرکت جادو بلند نموده است. دو مار از دو سو، سرهای مثلثی شکل خود را به طرف زیر بغل های دیو دراز کرده اند. در هر سوی دیو چندین خط V شکل با اندازه های کاسته شده و مفهوم ناشناخته ظاهر شده اند. طرح به طرز عمیق و صریحی از سنگ نسبتا نرمی بیرون آمده است. همه شكل ها، مانند ران های دیو، صرفا به وسيله خطوط نشان داده شده اند.
مگر درمورد بالا تنه، که آن مثلث ساده ای است با خطوط موازی و بریدگی های کوچک عمودی، که شاید به منظور القاء کردن مو بوده است.
همچنین بخشی از بدن مارها به صورت طراحی شده نشان داده شده است. این بخش به وسیله دو خط ارائه گردیده است. و میان آنها هاشورها در مسیرهای متغییر قرار دارند. این مهر به سبک شوش A که همزمان با سفال زیبای کاسه ای با نقش انسان است، تعلق دارد. در یکی از کاسه های منقوش شکل مردی ظاهر می شود، که بالا تنه او به طرز مشابهی مثلثی شکل ساخته شده است. گرچه درحقیقت دیو روی مهر زانوهای خمیده ای دارد و نقش روی کاسه مستقیم ایستاده است. این خود تصویر مرد روی کاسه را پیشرفته تر نموده و شکل انسانی به او می بخشد. در صورتی که به نظر می رسد ديو ما مانند جانور حرکت زمختی دارد.
مهر دیو با سر بز کوهی
دومین مهر از مهر های ایران باستان در این جا را در اصطلاح مهر سازی نیم کره ای کوتاه می نامند. این مهر از سنگ قرمز تیره بوده و در کف آن تصویر دیوی است با سر یک بز کوهی و پاهایی به شکل سر جانوران شاخدار . تنها شاخ قابل تشخیص شباهت به شاخ های جانور گاو مانندی دارد. اما مطمئن نمی توان بود. دیو با یک دست بزی کوهی را از شاخ هایش گرفته است. و با دست دیگری از یک پای دومین بز کوهی چسبیده و او را بالا می برد. به نظر می رسد که گویا دیو عنقریب این جانوران را به هوا پرتاب می کند. بدن دیو با شیارهای کوتاهی که احتمالا پوست پشمالوی او را نشان می دهند، پوشیده شده است. کنده کاری این اثر بسیار ظریف تر از مهر پیشین است.
تمامی سطح بدن ها در سطح سنگ کنده و گود شده است و خطوط تجریدی تقریبا به طرز طبیعت گرایانه ای کشیده شده اند. گذشته از آن، علی رغم پاها که به شکل سرجانور هستند، حالت دیو چنان انسانی است که بیننده او را به عنوان یک مرد در حالت دیو می انگارد تا مخلوتی از دنیای وحشتناک خیالی جانوران دیو شکل.
مفهوم میش کوهی دیو به جای بز کوهی ديو
ملاحظه ای است جالب توجه که در دوران شوش B که دومین مهر از مهر های ایران باستان به آن تعلق دارد، سفال منقوش شوش A به مقدار زیادی جای خود را به سفال غیر منقوش با ویژگی های دوران اوروک در بین النهرین داده است. در تمام دوران های هنری بین النهرین تمرکز در نقش انسان بیشتر به چشم می خورد تا در هنر دوران پیش از اسلام در ایران. شاید تاثیر قابل توجه بین النهرین در سفال شوش در این زمان، همچنین جوابگویی برای تفاوت فاحش، از میش کوهی دیو در مفهوم بز کوهی ديو در این مهر بوده است. اختلاف در شاخ های میش کوهی دیو و بز کوهی دیو در دو مهر ما ممکن است یک فرق اساسی را در مفهوم این شكل ها بدهد یا ندهد.
ما تنها می توانیم بگوییم که از میان این دو، بز کوهی ديو به طرز کاملا وسیع تری ارائه شده است. به نظر می رسد که این دیو در آثار مهر های ایران باستان بدست آمده از شوش با یک سلطان انسانی جانوران جابجا شده است. این سلطان در یک مورد کلاه فينه ای شکلی با شاخ های بز کوهی بر سر دارد. این نخستین شاهدی است برای نمایش انسان و مخلوق شیطانی که نیروی او در کنترل مارها و جانوران خطرناك دیگر بر نیروی معمولی انسان پیشی جُسته است. متاسفانه ممکن است هیچ گاه ندانیم که آیا باید این موجودات فوق انسان نیرومند را خدا، شبه انسان -یا با توجه به شکل اتفاقی انسانی نقش ها – سلاطين یا نیروهای فوق انسانی بنامیم یا نه!
ظهور خدایان به شکل انسان
هنگامی که بز کوهی دیو در بین النهرین عرضه شد احتمالا اهمیت کمتر و متفاوتی داشته است. دست کم در دوران تاریخی، در بین النهرین خدایان در شکل انسانی ظاهر گردیده و به دیوها که بیشتر آن ها شرورند تنها شكل جانوران داده شده است.
مهر در هنر تمدن شهر نشینی قدیم
مهرهای استوانه ای
به نظر می رسد که تمدن شهرنشینی قدیم در شوش در اثر نیروی محرکه پیشرفت های همزمان در بین النهرین که دوران آغاز تاریخی نامیده می شود، در آخرین قرن هزاره چهارم پیش از میلاد بلوغ یافته باشد. در این دوران مهر های ایران باستان تقریبا به طور کامل با مهرهای سنگی غلتنده شکل و از درازا سورخ شده ای که مهرهای استوانه ای نامیده می شوند جابجا شدند. این مهرها مشخص ترین محصول هنری در بین النهرین و نیز شوش گردیدند. کارمندان اداری که ممکن است آنها را ابواب جمعی سلطنتی یا معبد شوش فرض کنیم، ارقامی را بر روی لوحه های گلی بالشی شکل می نوشتند.
در آغاز این ارقام تنها شامل اعداد می گردید، کمی بعد، و احتمالا به خاطر انگیزه ای از مدارك کتبی بین النهرین، یک خط تصویری که علایم آن به شیوه مسبک بر لوحه های گلی نوشته می شد توسعه یافت. ما این خط را – که هنوز به مقدار زیادی غیر قابل فهم است «آغاز ایلامی» (Proto-Elamite) می نامیم. زیرا آن مقدم بر خط «ایلامی خطی» (Linear Elamite) اواخر هزاره سوم پیش از میلاد می باشد، که در سال ۱۹۹۱ خوانده شد. برای گواهی مدارك نوشته شده بر روی لوحه، درحالی که هنوز گل لوحه نرم بوده است نویسنده مهر استوانه ای خود را بر روی آن می غلطانید و این عمل اثر نقش کنده معکوس در مهر سنگی را در سطح لوحه برجای می گذاشت. لوحه که به زودی به سختی سنگ خشک می شد، یک مدرك تقریبا نابود نشدنی می گردید.
مهر های استوانه ای شوش
در شوش مهرهای استوانه ای از مرمر و سنگ های آهکی با رنگ های متفاوت، و نیز ازیک ماده ترکیبی احتمالی بدل چینی که تا کنون تجزیه نشده است، ساخته می شدند. این نوع مهر های ایران باستان با ابزار مسی با کمک یک ساب [وسیله ای سمباده مانند] مانند ماسه نرم حکاکی می شدند. سوراخ های عمیق بدون شک با یک مته کمانی بوجود می آمدند. از آنجایی که سبک و نیز تا اندازه ای موضوع مهرهای استوانه ای از یک دوره به دوره دیگر تغییر می کرد و همچنین آن ها در تعداد بیشتری نسبت به کارهای بزرگ هنری برجای مانده اند، نقوش روی مهرهای استوانه ای غالبا تنها مدرك از سبک و طرح های جاری در هر دوران معین می باشد.
دوران شهرنشینی قدیم شوش
مهر های ایران باستان در دوران شهرنشینی قدیم شوش (استوانه ها و اثر مهرها) منابع اسامی و آگاهی ما از هنر و تمدن آن دوره هستند. آن ها مردان را در حال شکار، چرانیدن گله، شخم زدن زمین، ساختن و پر کردن ظرف های انباری، انبار کردن غله در سیلوها که از نظر کلی بی شباهت به سیلوهای مصری ها نیستند، پختن و حمل پیکره شخصیت بارزی را با حرکت دسته جمعی نشان می دهند. یک جنگجوی ریش دار که بدون شک فرمانروا است، با پیکان ها دسته ای از دشمنان برهنه را که ظاهرا معبد اصیل واقع در روی مصطبه ای را تهدید کرده اند بهم می دوزد.
مهر های ایران باستان در عصر آغاز ایلامی
کمی جدیدتر از زمان این گروه صحنه های زنده، بر روی لوحه های نوشته شده با اعداد نقوش مهرهایی بدست آمد که «آغاز ایلامی» نامیده شده اند. مجموعه ای از آنچه که تقریبا به طور انحصاری شامل جانوران یا هیولاهایی مانند گریفین ها (شیر اژدهای بالدار) می شود. این جانوران در ردیف هایی قرار دارند که به طرز متضاد ترکیب شده یا در میانه ها با هم ملحق گردیده اند.
مهر دو بز کوهی را در حال جهش به سوی یک درخت کاج در عصر آغاز ایلامی
مثال ما دو بز کوهی را در حال جهش به سوی یک درخت کاج که بر روی کوهی قرار دارد و به وسيله طرح فلسی مشخص گرديده نشان داده است (نقشه پایین). دو صليب متساوی الاضلاع در قسمت بالای زمینه در هر سوی تاج درخت قرار دارند. یک صلیب دیگر در بالا و پشت بز کوهی در سمت چپ ظاهر می شود.
مهر دو آهو در عصر آغاز ایلامی
موضوع مهر دیگری از مهر های ایران باستان، در قسمت بالای صحنه دو آهو را در حال جهش به سوی درختی که در کنار آن گل ها روییده اند نشان می دهد. طرح ها به وسيله خطوط عمیقی ارائه شده اند. زیرا هنرمند به طور آشکاری به کلیات گویای جانوران بالاترین علاقه را داشته است. موضوع جانوران شاخدار در دو سوی یک درخت برای چندین هزاره تا زمان ساسانیان در ایران ادامه داشته است. این موتیف همچنین برای ملت های دیگر خاور نزدیکی که اغلب درهنرشان پیدا می شود شناخته شده بود. ما وسیله ای نداریم که معنی دقیق این معنی دقیق این موضوع را کشف کنیم اما نسبت درخت و جانور احتمالا عقاید معینی در باره نیروهای حیاتی طبیعت را بیان می کرده است.
نقش جانوران در مهر های عصر آغاز ایلامی
جالب توجه ترین آثار در میان مهرهای استوانه ای آغاز ایلامی از مهر های ایران باستان، جانوران در را نشان می دهند. این هیولاها با ترکیبی از انسان و حیوان دیو های مهرهای مسطح را به یاد می آورند و ممکن است بازماندگان اصیل همان ها باشند ( شکلهای ۱۰ و۱۱). گرچه به جز این گونه دیو های قدیمی که به شکل بز کوهی بودند، یک دیو شیر شکل و یک شیر به شکل گاو نر نیز در میان مهرهای آغازایلامی شناخته شده اند.
اثر قدیمی مهر استوانه ای که شیر دیوها را میان کوه ها نشان می دهد. دورة شوش C پیرامون سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد، ام موزه لوور، پاريس.
اهمیت شیر دیو در مهرهای استوانه ای آغاز ایلامی از مهر های ایران باستان
نشانی از اهمیت شیر دیو ممکن است به وسیله یک اثر مهر در مهرهای استوانه ای آغاز ایلامی از مهر های ایران باستان بدست آید. در این اثر دو موجود از این نوع، در میان کوه هایی که با میخ های مخروطی نشان داده شده اند راه می روند (شکل ۱۰). گرچه در دور نما سازی خاور نزدیک باستان نسبت اندازه ها معمولا مهم نیستند، اندازه غول آسای دیوها نسبت به کوه ها کاملا قابل توجه بوده و نباید آن را بدون مفهوم انگاشت. به هرحال شخص نمی تواند در اینجا این موضوع را نادیده بگیرد که مردم آن دوران می پنداشتند شیر دیوها، همان گونه که در نقش مهر مذکور قدم بر می دارند، در سرزمین های کوهستانی دارای نیروی زیادی بودند.
به وسیله اثر مهر دیگری از مهر های ایران باستان قضاوت می کنیم که آیا یک گاو نر دیو به همان اندازه شیر دیو نیرومند بوده است یا نه. زیرا در نقش این مهر از مهر های ایران باستان که در آن دو موجود نشان داده شده اند گویا از نظر موازنه، شیر قدرت دو گاو نر را در نیروی خود دارد و به عکس گاو دو شیر را کنترل نموده است (شکل ۱۱).
اثر قدیمی مهر استوانه ای که شیر های دیو و گاوهای دیو را نشان می دهد. دوره شوش C ، پیرامون سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد. موزه لوور، پاریس.
مجسمه شیر دیو نمادی از اهمیت شیر در فرهنگ ایلامی
همچنین مجسمه آزاد یکی شیر دیو از این دوران برجای مانده است (نقشه). گر چه اندازه این پیکره اندکی بیش از هشت سانتیمتر است، اما یک اثر تاریخی نیرومندی را القاء می کند. پیکره، احتمالا مگنزیت است که دارای رنگ عاج بوده و یک سطح صاف تقریبا درخشانی دارد. به علت شکل کاملا واضح قسمت پایین بدن این پیکره در این جا ماده شیر نامیده شده است. اما جنسیت پیکره توصیف نشده و امکان دارد که مقصود تنها یک موجود بدون جنسیت بوده است.
توصیف مجسمه شیر دیو
این پیکره در برابر ما به حالت یک انسان ایستاده قرار گرفته است. پنجه های او به صورت مشت درحالت مشخصه پیکره انسان های همان دوره در بین النهرین در زیر سینه قرار گرفته اند. از گردن درشت او که سر با عظمت یک شیر واقعی خارج شده است به پهلو گردانده شده تا بر شانه چپ بیارامد. تنها مرز باریکی گردن را از پشت و شانه ها جدا می سازد و بدین ترتیب با کمترین وقفه ممکن شکل تقریبا یک مثلث به وسيله سر و سینه تشکیل شده است. قسمت پایین بدن نسبت به سینه 90 درجه پیچیده است.
بنابر این پاها و شکم رو به همان سمتی هستند که سر قرار دارد. شکم بر آمده خمیدگی زیاد كفل ها را متعادل می سازد. پاها در بالای زانو بریده شده اند، و انتهای آن ها صاف گردیده است.
انتهای یکی از ران ها دارای حفره ای است و بدین ترتیب پیشنهاد می کند که قسمت پایین پاها جداگانه و شاید هم از یک جنس متفاوت ساخته شده بوده اند. دو سوراخ در پشت گردن و چهار سوراخ در انتهای ستون فقرات حفر شده اند. به طوری که در اثر مهر دیده می شود. این چهار سوراخ مطمئنا به منظور بستن دم، و بند های آویز در کنار آن ها بوده اند. سوراخ های گردن در پشت سر به آسانی قابل توصیف نیستند. شاید پیکره می بایستی گاهی از اوقات در نقش یک ماده شیر به خدمت در آید. در چنین مواقعی پیکره یک یال دریافت می کرد. این یل با یک ریسمان نازك که از میان سوراخ ها میگذشت، بسته می شد.
دانش تشریح اعضای بدن در مجسمه شیر دیو
یقینا این سوراخ ها به منظور نگاهداری شیئی که احتمالا ماده شیر آن را حمل کند، نبوده اند. این موضوعی است که بدون در نظر گرفتن وضعیت وطبيعت سوراخ ها پیشنهاد شده است. شکل بخشی پیکره عالی است. دانش تشریح اعضای بدن که، برای مثال، در نشان دادن عضلات ران نمایش داده شده است، حقیقتا تعجب آور می باشد. با وجود این، چنین جزییاتی کمتر از تناسبی تاکید شده اند که با حفظ تأثیر کلی فرم حاصل شده است. از این روی پنجه ها تا اندازه ای به طور خلاصه کار شده اند تا بدین وسیله مثلث نیرومند سینه را ضعیف نگردانند.
تنها سر از واقعیت بیشتری بهره مند شده است. و در آن یک دسته از سطوح تغییرات گوناگونی را از سایه به روشن بوجود می آورند. حفره های خالی چشم هایی که اکنون با درجات نور تاثیر زندگی مرموز را به آن می افزایند، در یک زمان با چشم هایی از سنگ با صدف و شاید مردمک هایی از سنگ لاجورد آبی پر شده بوده اند. پرداختن به جزییات در شکل بخشی این سر کوچکی به طرز موثری توده فشرده عظیم و ساده سینه را برجسته می نماید. با این وجود، همبستگی فرم به وسيله ريتم سطوحی حفظ شده است که طرح سر را به شیوه بزرگتر و ساده شده ای در سراسر بدن تکرار می کند.
چنان وسایل مجسمه سازی که در این ماده شیر کوچک بکار گرفته شده است می بایستی به همان اندازه برای خلق مجسمه های بزرگ تر بکار رود. این موضوع بدون شک دلیلی است برای ارزش اثر تاریخی این پیکره کوچک، کیفیتی که با تعدادی از کارهای کوچک هنری در دوران آغاز تاریخی در بین النهرین سهیم بوده است.
شکل
شیردیو، دوران شهرنشینی قدیم همزمان با دوره شوش C، ۳۰۰۰ پیش از میلاد.
سبک مهر های ایران باستان در دوران قدیم سلسله های شوش
در پایان این دوران در بین النهرين و شوش، که دوران شوش C نامیده می شود، تغییرات فاحشی در سبک مهر های ایران باستان ظاهر گردید. این سبک در دوران شوش D و دوران همزمان سلسله های قدیم در بین النهرین در مهرهای استوانه ای و همچنین در یک ظرف از سنگ صابونی که از خفاجه (Khafaje) بدست آمد آشکار گردید. این اثر که شاید در ایران ساخته شده باشد، ظرفی است پهن و نقش آن به شیوه خطی و به نظر می رسد که تقریبا بازگشتی به شیوه مهرهای مسطح قدیم ایرانی بوده است.
تزیین یک ظرف از خفاجه (Khafaje) متعلق به قرن بیست و نهم تا بیست و هشتم پیش از میلاد. موزه بریتانیا.
نقوش ظرف به دست آمده از خفاجه
نقوش این ظرف مانند سطوح مسطحی در روی ظرف سنگی کنده شده اند و تنها به وسيله طرح های خطی با هم فرق می کنند. موتیف های این ظرف به شرح زیر است:
موتیف 1
در یک طرف ظرف یک گاو نر از پشت به زمین افتاده و به وسیله شیری دریده می شود. در حالی که یک باز به سمت پایین شاخ بسته است تا از گاو کشته سود برد (شکل ۱۲). نقش جانوران به طرز فوق العاده ای گویای هیجان، شیر حریص، جثه بی جان گاو و دو خرس کوچک در دو سوی نخل خرما که پس از خوردن میوه شیرین دهان خود را می لیسند، هستند. با وجود این، به نظر می رسد که نقوش اصلی بر روی ظرف متعلق به انسان یا خدا است. يكي از آن ها بر پشت یکی از د وگاو نر پشت به هم زانو زده است و جریان آب هایی را با هر یک از دست های خود گرفته است.
موتیف 2
نقش مشابه دیگری میان دو شیر ایستاده و دو مار را به دو دست گرفته است. گویا هر یک از نقش ها به وسیله یک روزت یا ستاره بر روی شانه چپ شان به عنوان یک الهه با نمایندگان آن ها مشخص شده باشند. گیاهانی که در مسیر آب ها جوانه زده و زمینه را پر کرده اند، حاصلخیزی آب زندگی بخش را پیشنهاد می کنند. کنترل مارها و شیرها که دشمن انسان هستند امکان دارد در دومین موتیف نشان داده شده باشد.
موتیف 3
سومین موتیف شاید درندگان را نشان می دهد که آزاد از مداخله انسان یا خدا، گاو نر بی دفاعی را از بین می برند. چنین تعبیرهایی را که انگیزه اش از مطالعه یک ظرف بوجود آمده است، متاسفانه نمی توان ثابت کرد. با وجود این، می توانیم به حقیقتی اشاره کنیم که موازنه نقش انسان با گاو ها و احتمالا، نقش همان انسان با شیر ها که در روی این ظرف دیده می شود، مهر استوانه ای آغاز ایلامی را با یک موازنه ظاهری قدرت میان شیر و گاو نر بیاد می آورد (شکل ۱۱).
طرح مرکب از چند اثر قدیمی بر یک مهر استوانه ای متعلق به دوران سلسله های قدیم . (احتمالا متعلق به لاک و مهر دهانه خمره) از شوش، در حدود سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد . موزه لوور، پاريس.
تشابه مهر شوش در بین مهر های ایران باستان با مهر های بین النهرین
در بین مهر های ایران باستان اثر یک مهر استوانه ای از شوش، از یک مرحله جدید تر دوران سلسله های قدیم، مردان جوانی را با موهای بلندی که شاید با نقش انسان های روی ظرف سنگ صابونی رابطه داشته باشند نشان می دهد (شکل ۱۳). آن ها در حضور خدایی هستند که بر روی شیری نشسته یا زانو زده است. تاریخ این مهر استوانه ای از مهر های ایران باستان، به وسيله صف پهلوانان جنگجو و جانوران در رديف زیرین نمودار شده است. با قضاوت از روی نمونه های بین النهرینی، این مهر از مهر های ایران باستان نمی تواند خیلی پیش از سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد کنده شده باشد.
نقش این مهر این مهر از مهر های ایران باستان، ترکیب جالبی از سبک های قرار دادی بین النهرین را با مفاهیمی نشان می دهد که متعلق به منطقه شوش و احتمالا قسمت های دیگر ایران نیز بوده است.
تشابه سفال منقوش شوش D با سفال بین النهرین
سفال منقوش شوش D نسبت به مهرهای استوانه ای تماس کمتری با سفال بین النهرین دارد. تنها تزیین ناثابت چند رنگه ی آن قابل مقایسه با سفال ارغوانی با نقش قرمز خام می باشد. این نوع سفال در آغاز دوران اول سلسله های قدیم درمنطقه دیاله مورد استفاده بوده است. با این حال، موضوع های (شکل ۷) یک ستاره بزرگ، بزی که به طور غریبی در یک حالت نا متعادل قرار گرفته است، با یک نقش انسان کوچک در بالای آن هیچ مشابهی در هنر بین النهرین ندارد. عقاب بال گشوده در پشت این ظرف که به طرز نیرومندانه ای مُسبک شده است بی شباهت به طرح های همزمان از تپه گیان نزدیک نهاوند نیست (شکل 14). طرح ستاره، همچنین، اشاره به تماس با طرح های سفال منطقه فوق در لرستان شمالی می نماید.
طرح یک مرغ گوشتخوار برروی ظرفی از شوش که در نقش ۷ نیز نشان داده شده است.
مطالب بیشتر:
صخره جوداکولا صخره ای پر رمز و راز
