تعریف نگارش : چیستی و عوامل موثر در آن
در نوشته تعریف نگارش : چیستی و عوامل موثر در آن به ماهیت و عملکرد نگارش پرداخته شده و سپس به گونه هایی از آن اشاره می شود. در تعریف نگارش (Writing) می توان گفت که: نگارش به عنوان یکی از مباحث اطلاع رسانی، نوعی وسیله انتقال اطلاعات است که با استفاده از آن می توان هر نوع مفهوم (Concept) و اندیشه (Idea) را بیان و صورت بندی کرد. از این روی، بخشی از روش شناسی علمی در «دانش نگارش» نهفته است و شناخت و مطالعه دقیق آن می تواند در بیان مفاهیم و اندیشه ها و به ویژه صورت بندی آنها مفید واقع گردد.
به عبارت دیگر در تعریف نگارش، قواعد و روش ها و استانداردهای نگارش بخشی از روش شناسی علمی را تشکیل می دهد. مثلا با نگارش می توان استدلال و استنتاج کرد و به خلاقیت دست یافت و سفسطه ها و تناقض ها را باز شناخت و ابهام های متن و گفتار را برطرف ساخت.
قسمت مهمی از کار ویراستار، بازبینی و اصلاح متن از دیدگاه اصول و منطق و زیبایی شناسی «نگارش» است، و از این روی، ویراستار باید با نگارش به عنوان یک دانش و هنر آشنایی داشته باشد. این نوشته با مروری بر مفاهیم اولیه خط و زبان فارسی آغاز می شود.
در هر حال، در نوشته حاضر، مبحث تعریف نگارش با دیدگاه و گرایش اطلاع رسانی (Information Science)، به ویژه رسانه ها و فناوری اطلاعات، تدوین شده است که تا حدود زیادی با مبحث سنتی آیین نگارش تفاوت دارد. خواننده علاقمند به آیین سنتی نگارش و ادبیات فارسی یا انگلیسی می تواند به منابع دیگر مراجعه نماید.
زبان و نقش آن در تعریف نگارش
زبان و نقش آن در تعریف نگارش، وسیله ای است شامل دستگاه واژگان و قواعد ترکیب واژگان و تلفظ آنها، که معمولا برای برقرار کردن ارتباط با دیگران و بیان اندیشه ها و احساسات به کار برده می شود. البته برای برقرار سازی ارتباط و بیان اندیشه ها و احساسات، وسایل دیگری نیز وجود دارد؛ مانند اشاره کردن، بوق زدن، شادی کردن، و غیره.
بنابر این، تعریف مذکور، که در ضمن در آن، واژه وسیله نیز مبهم است، تعریف دقیقی نیست؛ هر چند منظور را می رساند. تعریف دقیق زبان به فلسفه، و به ویژه فلسفه زبان مربوط می شود، و در نوشته حاضر حائز اهمیت نیست.
برای تحلیل مفاهیم زبان که در تعریف نگارش کاربرد دارند، معمولا زبان را به مقولات کوچکتر تقسیم می کنند. در اینجا نیز از مقوله بندی استفاده شده است.
در یکی از تقسیم بندیها، که در ویرایش و نگارش نیز کاربرد دارد، معیار تقسیم بندی، جامعه سخنگویان زبان است. در این تقسیم بندی، زبان را بر مقوله ها یا گونه های متعدد تقسیم می کنند که پنج «گونه» مهم آن به شرح زیر است:
- زبان رسمی،
- گویش زبان،
- زبان محاوره ای،
- زبان عامیانه،
- زبان جارگن.
1. زبان رسمی
در تعریف نگارش زبان رسمی (Standard Language)، معیار گفتار و نوشتار در یک کشور است و معمولا مطابق با زبان مردم پایتخت آن کشور در نظر گرفته می شود؛ مثلا فارسی تهرانی و انگلیسی لندنی. در نگارش و ویرایش، تقریبا فقط زبان رسمی کاربرد دارد، مگر در مواردی که اشاره به سخنگویان یک گونه زبانی مطرح باشد.
اصولا توجه عام به «زبان رسمی» در هر کشور موضوع مهمی است که ربطی به تبعیض زبانی و قومی ندارد. به همین دلیل، در سیاست گذاری های فرهنگی، در اغلب کشورها می کوشند رسانه های محلی را نیز تشویق کنند که بیشتر، زبان رسمی کشور خود را به کار برند؛ زیرا بی توجهی به زبان رسمی مشکلات فراوانی در حوزه های فرهنگ و آموزش ایجاد می کند. اولین مشکل که به ویژه به ویرایش مربوط می شود، کاهش مخاطبان، و تعدد شیوه نامه های ویرایش و نشر خواهد بود، که راه پیشرفت «نشر» در کشور را مسدود می سازد.
2. گویش زبان
در تعریف نگارش گویش (Dialect)، عبارت است از هریک از گونه های متفاوت منطقه اي یک زبان رسمی، متشکل از واژگان و دستور زبان و تلفظ مخصوص، که از آن زبان مشتق شده است و با آن تفاوت اساسی ندارد؛ مثلا کردی و گیلکی که فارسی هستند، اما گویش های متفاوت زبان فارسی محسوب می شوند.
اگر تفاوت گویش ها فقط در تلفظ باشد، گونه های متفاوت را لهجه (Accent) می نامند؛ مثلا اصفهانی و کرمانی و یزدی، که لهجه های متفاوت فارسی محسوب می شوند. با این حال، برای سادگی رده بندی، این نوع گونه های زبان را نیز می توان گویش نامید.
به طور کلی، کاربرد گویش زبان در نوشتار زبان رسمی باید محدود باشد و فقط به ضرورت انجام گیرد. استفاده از حروف ایرانیک یا ایتالیک برای واژگان و اصطلاحات گویش زبان در داخل متن زبان رسمی، مفید و گاهی ضروری است.
3. زبان محاورهای
در تعریف نگارش زبان محاوره ای (Colloquial Language)، زبانی است که فقط در گفتگوی غیر رسمی به کار برده می شود، و از واژگان و دستور زبان نسبتا متفاوتی با زبان رسمی تشکیل می یابد؛ مثلا واژه میرم، که صورت محاوره ای می روم است.
کاربرد زبان محاورهای در نوشتار معمول نیست، مگر در موارد خاص، مثلا در برخی مکالمات داستانی. معمولا واژگان و اصطلاح های زبان محاوره ای را در گیومه قرار می دهند تا خواننده توجه پیدا کند که واژگان و اصطلاح های آن با بقیه نوشتار تفاوت دارند.
4. زبان عامیانه
زبان عامیانه با اسلنگ (Slang)، زبان شامل اصطلاح های عامیانه و کوچه و بازار است. این اصطلاح ها گاه به سرعت وارد زبان می شوند و عمر کوتاهی دارند. گاه نیز اصطلاح های عامیانه وارد زبان می شوند و در زبان باقی می مانند؛ برای مثال، واژه سه کردن، که در زبان فارسی معنای مخصوصی دارد، نیز اصطلاح های عامیانه ای که از فیلم ها و سریال های تلویزیونی بین مردم باب می شوند، و اصطلاح هایی که ریشه آنها نامشخص است، اما مردم کوچه و بازار آنها را به کار می برند، جزو زبان عامیانه محسوب می شوند.
همچنین، زبان موسوم به زبان جاهلی، و ناسزا و الفاظ رکیک نیز به زبان عامیانه تعلق دارند.
زبان عامیانه دارای منابع و به ویژه فرهنگ های مخصوص است که در آنها معنای واژگان و اصطلاح های عامیانه شرح داده می شوند. گاهی این منابع را فرهنگ واژگان زیرزمینی (Underground Dictionary)، فرهنگ عامیانه (Slang Dictionary)، و غیره می نامند. در فارسی، اصطلاح کتاب کوچه نیز به همین معنا به کار می رود.
در بیشتر منابع مرجع معتبر زبان رسمی، واژگان زبان عامیانه نیز درج می گردد، اما در برابر مدخل عامیانه، نوع مدخل نیز مشخص می شود. مثلا در پرانتز ذکر می شود که کاربرد واژه می تواند اعتراض برانگیز (Objective) یا غیر مؤدبانه باشد، و یا ذکر می شود که واژه به زبان عامیانه (Slang) تعلق دارد. این، یکی از مسائل بسیار مهم در فرهنگ نویسی زبان است.
تابو در فرهنگ نویسی
متأسفانه در فرهنگ نویسی زبان فارسی و در تعریف نگارش، به ویژه در فرهنگ های دوزبانه مشخص ساختن واژگان اعتراض برانگیز و به اصطلاح تابو و عامیانه چندان متداول نشده است. فرهنگ نویسان فارسی باید توجه داشته باشند که مشخص ساختن این نوع مدخل ها، کاربردهای بسیار مهمی در ترجمه دارد. همچنین، در واژگان شناسی، متخصصان واژه گزینی فارسی تخصصی، باید با فهرست کامل واژگان اعتراض برانگیز و به اصطلاح تابو و عامیانه آشنا باشند و یا این فهرست در دسترس آنان قرار داشته باشد، تا در ساختن واژگان تازه از این گونه واژگان استفاده نکنند.
به طور کلی، کاربرد زبان عامیانه یا اسلنگ در نوشتار جایز نیست. اما در موارد ضروری، واژگان و اصطلاح های زبان عامیانه را می توان با حروف ایرانیک یا ایتالیک تحریر کرد، و یا در پرانتز به خواننده هشدار داد که کاربرد واژه یا اصطلاح ممکن است اعتراض برانگیز باشد.
5. جارگن یا زبان حرفه ای
در تعریف نگارش زبان جارگن یا زبان حرفه ای (Jargon)، هر نوع «گویش» از یک زبان است که به سخنگویان یک گروه اجتماعی یا حرفه خاص تعلق دارد. مثلا زبان فارسی فعالان صنف صفحه آرایی کتاب، و صفحه آرایی مجله ، دو نمونه جارگن است. در این زبانهاء واژگان ویژه ای به کار می رود، که معنای آنها با معنای اصلی آن واژگان تفاوت دارد. مثلا در کامپیوتر، واژه Mouse به معنای نوعی دستگاه ورودی است، اما در زبان رسمی به معنای موش است.
در زبان هر گروه اجتماعی خاص، و هر حرفة تخصصی، تعدادی واژه و اصطلاح وجود دارد که مجموعا یک زبان جارگن را تشکیل می دهند. و معمولا مجموعه واژگان علمی یک رشته با شاخه علمی و فنی را واژگان شناسی (Terminology) می نامند. مثلا واژگان شناسی رشته چاپ ست اداری شامل 100 یا 200 واژه است، که هر یک تعریف دقیقی دارد.
در مقابل، واژگان تخصصی یک حرفه، مثلا حرفه صفحه آرایی در ورد، ممکن است شامل ۲۰۰ یا ۴۰۰ واژه باشد؛ این واژگان را واژگان زبان جارگن صفحه آرایی می نامند. با این حال، در بسیاری از موارد، تفاوت واژگان شناسی و زبان جارگن را نمی توان به طور دقیق روشن ساخت.
زبان جارگن در گویش ها یا زبان نا مفهوم
زبان جارگن، به هر نوع گویش یا زبان نامفهوم و عجیب و غریب، مانند زبان موسوم به زبان زرگری، نیز اطلاق می شود. همچنین، به هرنوع زبان ساختگی و درهم برهمی اطلاق می شود که دو گروه زبانی متفاوت برای ایجاد ارتباطات مختصر بین یکدیگر به کار می برند؛ مثلا گفتگوی بین یک آلمانی، که فقط چند کلمه فارسی می داند، با یک ایرانی، که فقط چند کلمه آلمانی می داند، نوعی جارگن محسوب می شود. به طور کلی، کاربرد زبان جارگن در نوشتار رسمی باید بسیار محدود باشد و به دقت انجام شود و با توضیحات لازم همراه باشد.
استفاده از حروف ایرانیک یا ایتالیک، و یا کاربرد گیومه برای واژگان و اصطلاح های زبان جارگن داخل متن زبان رسمی، مفید و گاهی ضروری است.
