هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی

در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی مشاهده صفحات کتاب و اوراق خطی در دوران اسلامی نشانگر این است که کاتبان و هنرمندان همواره برای ایجاد روابط منظم در صفحه بين عناصر نوشتاری و تصویری، تزئین و فضای خالی از یک الگو ساده و یکسان در نمونه صفحه آرایی کتاب استفاده می کردند و اساس کار آنها مبتنی بر تقسیمات طولی و عرضی سطح صفحه به کمک مسطره بوده است.

همانگونه که ذکر شد، در بین النهرین، ایران و مصر باستان هنرمندان زمینه کار خود را بر روی هر بستری به شیوه دو بعدی تقسیم بندی کرده و نوشتار و تصویر را در سطوح تقسیم بندی شده اجراء می کردند. در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی نیز کاتبان، مذهبان، نگارگران این شیوه را در صفحه آرایی به کار می گرفتند و با آرایش و تزئین قرینه سازی همراه با آرامش و استفاده از رنگ های شاد، شفاف و درخشان و همچنين بدون در نظر گرفن پرسیکتیو، تناسب و هماهنگی بی نظیری بین نوشتار و نقوش در سطح صفحات برقرار می کردند.

مسطره در هنر صفحه آرایی دوران اسلامی

كاتبان برای تعیین قلمرو عناصر نوشتاری در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی، فضای خالی و نقوش از وسیله های به نام مسطره استفاده می کردند که به گونه ای همان گرید امروزی می باشد. در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی مسطره وسیله ای مقوایی و یا چوبی بود که در اندازه های مختلف و متناسب با قطع های کتاب ساخته می شد.

این وسیله مربع یا مستطیل شکل یک روی آن با نخ های ابریشمی در جهت طول و عرض جدول بندی می شد و کاتب این وسیله را در زیر صفحات کاغذ قرار می داد و با اندک فشاری بر روی کاغذ اثر مربع های جدول بندی شده مسطره به صورت خطوط نامریی به صفحات انتقال می یافت در نتیجه این عمل ساده می توانست صفحه با کتاب را با توجه به تعداد در یک یا چند نوبت جدول بندی نماید صفحه را به متن و حاشیه تبدیل نماید.

مسطره با گذشت زمان، امروزه به گرید تبدیل گشته است که در آینده به شرح آن می پردازیم. در برخی موارد برای حاشیه ها از جدول دیگری به نام کمند استفاده می شد. کمند معمولا با یک یا دو خط رنگی و با فاصله مناسب برای همه حاشیه ها به جز حاشیه عطف رسم می شد و فضای بدست آمده توسط کمند برای منظورهای مختلف چون، تذهیب، تشعیر و خط نویسی مورد استفاده قرار می گرفت. تصاویر پایین نمونه ای از سر سوره قرآن با خط کوفی متعلق به قرن چهارم و پنجم هجری می باشد.

هنر صفحه آرایی دوران اسلامی در زمان بهزاد

تا اواخر قرن نهم هجری یعنی دوران بهزاد هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی توسط کاتبان صورت گرفت و آنها فضای مربوط به نقاشی و تذهیب می کردند. ولی بهزاد اولین نقاشی است که قلمرو و کار خود را در انواع صفحه آرایی کتاب مشخص می کرد یا به نوعی خود صفحه آرایی صفحات خود را انجام می داد و این اعتباری است که هنر نقاشی نیز از قرن 9 به بعد آن را کسب کرد. تصوير پايين ، مبارزه دو کشتی گیر صفحه ای از کتاب گلستان سعدی متعلق به مکتب هرات اثر بهزاد را مشاهده می کنید.

بخش های کتاب در دوران اسلامی

کتاب در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی دارای سه قسمت بودند. که شامل صفحه اول یا دو صفحه اول، صفحه آخر و بقیه صفحات داخلی كتاب بود و در همه کتاب ها به یک شیوه صفحه آرایی کتاب می شد. صفحه اول یا چند صفحه اول به طرح سر لوح و تذهیب اختصاص داشت و در بالای صفحه اول اغلب طرح هندسی به اشكال مربع مستطیل، گنبدی، دالبردار به نام هر لوح رسم می شد و متن آن با گل و بوته اسلیمی و ختایی تذهیب می گردید.

سر لوح

سر لوح در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی جهت تشویق خواننده برای خواندن کتاب به کار می رفت و جنبه احترام و زیبایی به کتاب می بخشید. در زیر سرلوح معمولا طرح مربع تحليل شكلی رسم می شد و داخل آن مربع تزئین می گردید ، عبارت بسم الله الرحمن الرحیم با نام کتاب در آن نوشته می شد.

صفحه افتتاح

برخی از کتاب ها در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی مخصوصا قرآن ها، قبل از صفحه آغاز کتاب دو صفحه و گاهی اوقات تا شش صفحه به نام صفحه افتتاح به صورت تمام تذهيب آرایش می گردید. این موارد در آثار دوره صفوی تا پایان عصر قاجار در بسیاری از کتاب ها خصوصا قرآن دیده می شود. بعد از صفحه با صفحات آغازین تمامی صفحات کتاب جز صفحه آخر به طور یکسان و مشابه صفحه آرایی می شدند.

تزئینات این صفحات شامل جدول های زرین و رنگین بود و همچنین تزئین و آرایش در سر سوره ها و یا تیترها وجود داشت. در تصویر پایین نمونه ای از صفحه دوم قرآن متعلق به دوره تیموریان که دارای سرلوحه، متن ، حاشیه مذهب و مرصع می باشد را مشاهده می نمایید.

در مواردی سر سوره ها و تیترها داخل جدول های ساده و با خط رنگی متفاوت از خط متن و درشت تر از خط متن نوشته می شد.

صفحه آخر

در صفحه آخر کتاب ها در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی اندازه سطرها نسبت به سطرهای بعدی به تدریج کوتاه تر می شد و سرانجام به یک کلمه با حرف می رسید. در واقع در صفحه اخر سطرهایی به صورت مثلثی که راس آن در سمت پایین صفحه قرار داشت نوشته می شدند. در آخرین صفحه معمولا كاتب یا مؤلف نام خود و زمان تحریر کتاب را به عدد و حروف می نوشت.

علاوه بر مواردی که ذکر شد، تناسب بین متن و حاشیه بستگی به ذوق و سلیقه کاتبان داشت. البته در بیشتر آثار این دوره اندازه حاشیه نسبت به متن كمتر از سطح صفحه بود. در برخی موارد نیز توجه بیشتری به حاشيه شده است و فضای بیشتری به آن اختصاص داده شده است. این

موضوع در مکتب قزوین در عصر صفوی و آثار خطی مکتب مغولی هند بسیار مورد توجه بود و به حاشیه سازی اهمیت زیادی داده می شد.

حاشیه ها

حاشیه ها در هنر صفحه آرایی در دوران اسلامی محل هنرنمایی تشعیرسازان و نگارگران بود. در تصویر سمت راست صفحه ای از شاهنامه فردوسی متعلق به سال ۹۸۲ هجری، مکتب قزوین منسوب به على اصغر، این نکته را بازگو می نماید. در دوران تیموری و سپس در دوره صفوی طرحی به نام شمسه، زینت بخش بعضی از صفحه آرایی ها گردید.

شمسه

طرح شمسه به شکل خورشید و یا ستاره در پشت صفحه اول رسم می شد و متن آن با گل و بوته تذهیب و ترصیع می شد در تصویر سمت چپ پایین نمونه ای از یک قطعه خط نستعلیق با حاشیه و تشعیر را مشاهده می نمایید. در نوشتار همواره هنرمندان ابتكارات گوناگون بکار می بردند. در بسیاری از قرآن ها، اعراب و نشانه ها با رنگ های زرد، آبی، سبز و شنگرف مشخص می کردند.

برای طراحی کتاب های خود با ما تماس بگیرید.

سفارش طراحی کتاب