هزاره دوم ق.م در سیلک
زمانی پس از نیمه هزاره دوم ق.م در سیلک کسانی -که ظاهرا گروه جدیدی بودند- در محل قدیمی تپه سیلک سکنی گزیدند. هزاره دوم ق.م در سیلک بر خلاف آنچه در لایه های متعلق به دوران پیش از تاریخ معمول است، مردگان در خانه های خود دفن نمی شدند. بلکه مطابق رسم ساکنان مارلیک در قبرستان به خاک سپرده می شدند. شاید گروه مردم به خاك سپرده شده در هزاره دوم ق.م در سیلک، نسبت به اشراف مدفون در مارلیک از ثروت کمتری برخوردار بوده اند. شاید هم این قبرهای هزاره دوم ق.م در سیلک اندکی زودتر ساخته شده بودند! یعنی زمانی که زیورآلات کمتری به کار برده می شده است.
لایه های سیلک
در لایه های مربوط به هزاره دوم ق.م در سیلک دو دوره تشخیص داده شده است:
1. دوران A .
2. دوران B.
دوران های هزاره دوم ق.م در سیلک، در پی لایه هایی که با نخستین استقرار پیش از تاریخ دوره I آغاز می شوند، به ارقام رومی V و VI نام گذاری شده اند. در یکی از دوران های بعدی به منظور ساختن راهی برای یک دژ در بالاترین نقطه تپه باستانی سیلک، بناهای سایر لایه ها کاملا ویران گردید. بنا بر این از آن دوران تنها قبرها باقی مانده اند.
سفال خاکستری اواخر هزاره دوم ق.م
گفته می شود که در اواخر هزاره دوم ق.م در سیلک قبرها سفالی ظریف به رنگ خاکستری تیره داشته اند. همچنین در میان این سفال ها به ندرت سفال قرمز، و در موارد بسیار کمی سفال منقوش نیز گزارش شده است. علاوه بر این در مورد شکل های این سفال ها نیز گفته شده است که آن ها تنوع زیادی ندارند. انواع فنون تزیینی در سفال ها نشان می دهد که گویا برای ساختن این سفال دلچسپ و خوش آیند کوشش زیادی صرف شده است.
ظروف سفالی متعلق به اوایل هزاره اول پیش از میلاد از تپه سیلک. قرن دهم تا نهم پیش از میلاد.بالا، طرف چپ: ظرف با لوله قیفی شکل. بلندی ۲۰ سانتیمتر و قطر پیرامون ۱۹ سانتیمتر.
بالا، طرف راست ، ظرف لوله دار، به رنگ قرمز، موزه ایران باستان، تهران، بلندی ۱۳ سانتیمتر، قطر، 20 سانتیمتر.
پایین، طرف چپ و راست: ظرف لوله دار زرد رنگ منقوش به رنگ قرمز تیره. دراطران لوله جائی که به بدنه می چسبد، برجستگی های کوچک دکمه مانندی است که میخ پرچ های ظروف فلزی را القاء می کنند. موزه ایران باستان، تهران، بلندی ۱۳ سانتیمتر، قطر پیرامون ۱۳ سانتیمتر.
سفال منقوش
گزارش کاوش های باستان شناسی حاکی از این است که سفال منقوش هزاره دوم ق.م در سیلک مشتمل بر کوزه هایی با لوله بلند بوده است. این نوع کوزه در بیشتر نمایشگاه های هنر آسیای غربی به صورت چهره های آشنا در آمده است. خمیره این سفال به رنگ های قرمز، خاکستری، قهوه ای و یا نخودی است. نقوش کار شده بر روی این سفال ها نیز از طیف صورتی تا ارغوانی متغییر هستند. لوله این ظروف غالبا با شکل و طرح منقوشی که بر روی خود دارند، به تقلید از گردن و منقار یا کاکل پرنده ای ساخته شده اند. علاوه بر این گاهی سر یک جانور در پشت لوله ظاهر می گردد.
موتیف های سفال منقوش هزاره دوم ق.م در سیلک به صورت هندسی به کار رفته اند. این موتیف ها در تزیین سفال با چنان روشی ترکیب شده اند که معنی دار به نظر می رسند. برای مثال، مثلث های نوکدار اغلب در یک دایره با نیم دایره ترتیب داده شده اند و تصور اشعه را در ذهن ایجاد می کنند. درحالی که چهارگوشه ها و لوزی های کوچک گویی تشکیل نوارها با چهار گوش های قالی مانندی را می دهند. در این جا این طرز ترکیب موتیف های هندسی با نقوش ظروف مشابه از قبرستان در لایه V -که در نمونه های نادر سفال منقوش به صورت تزیینی خالص به کار رفته اند- متفاوت هستند. با وجود این، مشخص ترین سفال لايه VI نقوش جانوران هستند که نمونه ای از آن با نقش یک گاو در جدول سرشناس ترین آن ها است.
نقوش جانوران بر سفال لايه VI
در نقوش جانوران بر سفال لايه VI (هزاره دوم ق.م در سیلک) سر جانور به طرف پایین و شاخ در حالت حمله ارائه شده است. این حالت از نمایش معمولی جانورانی که سر شاخدار خود را به طرز شرور آمیزی بالا گرفته اند کاملا مشخص است. به نظر می رسد حالت سرها و گردن های این جانوران -که به طور تزیینی خم شده اند- از مدل گاو های تزیینی ظریف جام مارلیک- که دیواره بدنه آن مقعر است- اقتباس شده اند. با وجود این، در اینجا به جای گاو های خرامان جام مارلیک -که هنوز رابطه کمی را با خط زمینه حفظ می کنند- پاهای جلویی بر روی آن قرار دارند و پا های عقب درهوا شناور هستند. بر این اساس در این ظروف به خط زمینه به عنوان پایه ای برای نقوش توجهی نشده است.
در نقوش جانوران بر سفال هزاره دوم ق.م در سیلک، حالت این نقوش زشت و نا ایمن است. چنان حالت نا مطمئن ناشی از بی توجهی به یک خط زمینه عمومی برای هر چهار پای جانور را می توان در تصویر مشاهده کرد.
بنا بر این به نظر می رسد این حالت نقوش جانوران بر سفال هزاره دوم ق.م در سیلک که در اصل از رابطه بسیار کم موجودات ظریف و باریک اندام سبک مجرد تزیینی مارلیک با خط زمینه گرفته شده بود، ملاکی برای سبک های قویتر اوایل هزاره اول پیش از میلاد گردید. به عبارت دیگر نقاشان محلی تپه باستانی سیلک کارهای ظریف سبک قدیمی تر را به غلط تعبیر کردند. چرا که امکان دارد نمونه های خشن جدیدتر کارهای هنری مارلیک به دست این مردم رسیده باشد. و سرانجام آنها چنین افاده کنند که می توان جانوران را در حالات گوناگون در زمینه ای قرار داد که خط زمینه استواری برای ایستادن نداشته باشند.
تشابهاتی میان نقوش جانوران و نقوش جام طلای حسنلو
بر روی ظرفی از لایه های نیمه دوم هزاره دوم ق.م در سیلک، يک باز در زیر دسته سفال نقاشی شده است. بدن پرنده طوری نشان داده شده که گویی از پایین دیده می شود. این نوع همان کاری است که در جام طلای حسنلو، و همچنین بر ضميمه دسته ظرفی در شکل یک پرنده از همان محل دیده شده است. علاوه بر این نقش در آثار به دست آمده از شوش که مربوط به ایلام قدیم هستند، نیز شاهده می شود. نمونه های فوق نشان می دهند که این گونه ارائه پرنده گوشتخوار ملاکی است که خود را برای قرن های بسیار در مناطق زیادی از ایران آشکار نموده است.
پیکره های مسی کوچک
پیکره های مسی کوچک زن از لایه های نیمه دوم هزاره دوم ق.م در سیلک بسیار شبیه به گونه های مارلیک است. این پیکره ها با همان گونه لاله های سوراخ شده گوش و همان حالت مشابه در پیکره های بزرگ زنان در آرامگاه های مارلیک، رابطه دیگری را با سایر مناطق ایران نشان می دهند. شاید کوچکی اندازه پیکره های سیلک باز هم به این خاطر باشد که مردم مدفون در آن جا از ثروت کمتری برخوردار بوده اند. همچنین ممکن است حاکی از پیشرفتی به سوی پیکره های کوچکتر برای قبور باشد که در قرن های بعد از تدفین های مارلیک پدید آمده است.
به هر حال، تمام این ها نظرهای تردید آمیزی هستند که اثبات آن ها به عهده کشفیات بعدی باقی می ماند.
