نقوش برجسته ایلامی

نقوش برجسته ایلامی دوران ایلام میانی نمونه های چندی از بقای موتیف های قدیمی تر را ارائه می کنند. مهمترین آنها سنگ یادبود تاریخی عظیمی است که به خاطر کتیبه ای از اون تاشگال به قرن سيزد هم پیش از میلاد تاریخ گذاری شده است.

سنگ یادبود اون تاش گال

تا آن جایی که قسمت های باقی مانده نقش ها در سنگ یادبود اون تاش گال در میان نقوش برجسته ایلامی اجازه می دهند، می توان گفت که پادشاه و همسرش، ناپیرآسو، و مادر زنش ظاهرا در یک شيوه مسطح و خشک عرضه شده اند. در این جا نکته جالب تر به وسيله طرح های گوناگون و ترکیب دیو با شاخ های میش یا میش کوهی ایجاد شده است (شکل ۳۹). این موجود در این نقوش برجسته ایلامی ممکن است از دیو پیش از تاریخ مهرهای مسطح ایرانی گرفته شده و امکان دارد به ديوهای مفرغ های لرستان که در بعدا مورد بحث قرار خواهند گرفت وابسته باشد.

نقش دیو در سنگ یادبود اون تاش گال

دیو در سنگ یادبود اون تاش گال در میان نقوش برجسته ایلامی، نیم رخ منقاری با پیشانی و چانه عقب نشسته دارد که در دیگر پیکره های انسانی ایلامی دیده نشده است. از این رو امکان این فکر را به وجود می آورد که نقش مورد بحث از نقوش برجسته ایلامی، برای مشخص کردن یک موجود ساکن مناطق کوهستانی مرزی ایلام منظور شده است. به نظر می رسد نيم رخ دیو از نیم رخ الهه آب ها در ردیف بالا اغراق آمیز تر باشد. همان گونه که در یک مهر استوانه ای از چغازنبیل دیده شده است، در اینجا نیز به نظر می رسد الهه، جریان آب های جاری از ظرف ها را به دست دارد. شاید هم منظور این بوده است تا جریان آب از پرهای ماهی که جایگزین پاهای الهه آب ها شده، از آن سرچشمه بگیرد.

الهه آب در سنگ یادبود اون تاش گال

امکان دارد که الهه آب نیز مانند نقش دیو در سنگ یادبود اون تاش گال در میان نقوش برجسته ایلامی، سنت تصویر نگاری قدیمی تری را منعکس نماید. به عنوان مثال می توان به جریان آب ها به صورت چیزی شبیه طناب -که می توان آن را در ظرف سنگ صابونی متعلق به اوایل هزاره سوم پیش از میلاد از خفاجه- مشاهده کرد. از سوی دیگر، ممکن است مفاهیم بسیار جدید تری که با یک مایع حیاتی مربوط بوده اند، تحت تأثیر صحنه هایی چون موضوع ارائه شده در این سنگ یادبود قرار گرفته باشند.

سنگ یادبود اون تاش گال در میان نقوش برجسته ایلامی، پس از ویرانی شهر شوش به وسيله آشوربانی‌پال(Ashurbanipal)، در ویرانه های این شهر مدفون شده بود. در این میان پاره ای از نقوش برجسته صخره ای -که من آن ها را به طور تجربی به دوره ایلام میانی نسبت می دهم- پا بر جا ماندند و احيانا موتیف هایی از تصویر نگاری ایلامی را برای یک دوران جدید تر حفظ کردند. در اینجا نمی توانیم کاری بیش از اشاره به احتمال بقاء ویژگی های تصویر نگاری قدیم در مفاهیم ادبی جدید تر انجام دهیم. با وجود این، مقایسه ها در جزئیات تنها به وسيله دانشمندانی که معلومات دست اول از متون ادبی جدیدتر دارند می تواند انجام پذیرد.

شکلهای ۳۹ و40 – جزییات سنگ یادبود تاریخی اونتاش گال . دوران ایلام میانی. قرن سیزدهم پیش از میلاد. طرف چپ، دیو با شاخ های میش کوهی، طرف راست: خدای آب

نقش برجسته کورنگان

مهمترین نقش برجسته حفظ شده در میان نقوش برجسته ایلامی، اثری است که بر صخره کورنگان (Kurangan) در کوه های بختیاری حجاری شده است. این اثر به فاصله چندین ساعت، در شمال غرب شیراز بر پرتگاه بلندی قرار دارد که از دور دیده می شود.

در صحنه اصلی این نقش برجسته ایلامی که درون کادر راست گوشه ای جای دارد، یک خدا بر تختی از چنبره های مار نشسته و گردن مار را با دست گرفته است. او همچنین ظرفی را بدست دارد که در نهر آب از آن جاری شده است (شکل ۱). یکی از نهر ها تشکیل سایه بانی را برروی سر خدا و الهه پشت سر وی می دهد و احتمالا درون ظرفی که یک ملازم بدست دارد گرد می آید. نهر دیگر به سوی پرستشگران باریک و بلندی جاری می شود که با لباس های بلند به خدایان نزدیک می گردند.

نقش برجسته کورنگان در میان نقوش برجسته ایلامی شامل تعداد زیادی از افراد خپل گیس بافته با دامن های کوتاه، طوری بر روی صخره حجاری شده اند که گویی به سوی صحنه اصلی سرازیر می شوند. فرق قابل ملاحظه ای در سبک میان این نقش ها و نقوش صحنه اصلی وجود دارد. با این فرض که صحنه فوق در یک زمان دیرتری از صحنه حرکت دسته جمعی پرستشگران دوباره حجاری شده تشریح گردیده است. با این وجود، نمی توان در این باره مطمئن بود. مگر این که برای صحنه اصلی تاریخ مطمئنی را تعیین کرد.

تاریخگذاری نقش برجسته کورنگان

در رابطه با نقش برجسته کورنگان در میان نقوش برجسته ایلامی، صرفا می توان گفت که یک خدا با یک ظرف فوار، اولین بار در دوره اکد آشکار گردید (پیرامون ۲۳۷۰ تا ۲۲۳۰ پیش از میلاد). اما، همان گونه که با مثال های روی سنگ یادبود اون تاش گال نشان داده شده است، موتیف ظرف فوار در شکل های گسترده و گوناگون در دوران ایلام میانی بقاء داشته است. بنا بر این غیرممکن نیست که نقش برجسته کورنگان در اواسط یا حتی در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد ساخته شده باشد.

نقش برجسته صخره ای کورانگان. دوران ایلام میانی قرن پانزدهم تا بازد هم پیش از میلاد

نقوش برجسته ایلامی در نقش رستم

تقلید از نقوش برجسته ایلامی صحنه اصلی کورنگان، چندین قرن بعد در نقش رستم دیده می شود. اما این نقش برجسته به وسيله نقش برجسته دیگری از بهرام دوم پادشاه ساسانی (293-276 میلادی) تقریبا به طور کامل حذف گردید (شکل ۲). تنها دو نقش انسان در دو انتهای آن به خوبی حفظ شده اند. آن ها احتمالا پادشاه ایلامی یعنی کسی که نقش برجسته برای او ساخته شده بود، و ملکه را ارائه می نمایند. شاه کلاه نوکداری را که ویژه دوران ایلام جدید است بر سر نهاده و ملکه تاج کنگره داری بر سر دارد که ملکه های قرن هفتم پیش از میلاد آشوری نیز بر سر می نهادند.

شکل ۲- نقش برجسته صخره ای نقش رستم. یک نقش برجسته ساسانی از بهرام دوم (293-279 میلادی) بر روی یک نقش برجسته ایلام جديد حجاری شده است. آثار قابل تشخیص از نقش برجسته قديمی تر شامل یک ملکه ایلامی با تاج كنگره دار در طرف چپ، یک پادشاه ایلامی در طرف راست و قسمت هایی از نقوش دیگر در قسمت زیرین و میانی است. دوره ایلام جديد. قرن نهم تا هفتم پیش از میلادی.

نقوش برجسته ایلامی در نقش رستم

نقش برجسته زن نخ ریس

مانند نقش برجسته نقش رستم در میان نقوش برجسته ایلامی، نقش برجسته زن نخ ریس از شوش نیز به دوره ایلام جدید تعلق دارد. در این اثر نشان دادن نقش زن در حالت نشسته به صورت چهار زانو -که از بقایای دوران سلسله های قدیم می باشد- دوباره ارائه شده است (شکل 43). موتیف به جای مانده، درست همان گونه که در مهرهای استوانه ای دوران ایلام میانی دیده شده، به صورت خدمتکار با یک بادبزن -با همان شکل راست گوشه- نشان داده شده است.

برجستگی نقوش در این قطعه سنگ از نقوش برجسته ایلامی، لطافت کار هنرمند را به طور کامل در نشان دادن جزییات لباس، جواهرات، سبک مو و مبلمان نمودار می سازد. با این حال، هیچ یک از نقوش برجسته سنگی به گویایی حالت پیکره های فلزی موجود نمی رسند. شخص مایل است از این موضوع چنین نتیجه بگیرد که ایلامی ها اصولا فلز کارانی بودند که بیش از هر فن دیگری به شکل بخشی در موم و آماده ساختن آن برای قالب گیری تمایل داشتند.