مهرهای استوانه ای ایلام

مهرهای استوانه ای ایلام که از شوش و در منطقه همسایه چغازنبیل بدست آمده اند، کمک می کنند تا یک استخوان بندی از هنر حکاکی در ایلام را از دوران قدیم (در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد) و از طریق ایلام میانی (در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد) تا دوران ایلام جدید (در قرون اولیه هزاره اول پیش از میلاد) بنیان نهیم. گاهی از اوقات این استخوان بندی ممکن است برای طبقه بندی کارهای بزرگتر هنری که بدون نوشته و بدون تاریخ هستند یاری کنند. به این دلیل ما بحث هنر ایلامی را با مهرهای استوانه ای آغاز می کنیم.

مهرهای استوانه ای ایلام قديم

مهرهای استوانه ای در دوران بابل قديم(Old Babylonian) – در حدود سال ۱۹۰۰ تا ۱۶۰۰ پیش از میلاد – در شمار عظیمی عرضه شد. این موضوع در مورد شوش، در دورانی که ما آن را سبک مهرهای استوانه ای ایلام قديم می نامیم نیز حقیقت دارد. مهرهای استوانه ای ایلام قديم در ارائه کلیه صحنه های پرستش شباهت به مهر های دوران بابل قدیم دارند. صحنه هایی که خود از دوران سلسله سوم اور به ارث برده شده بودند. اما جزئیات مُعینی اصلیت این مهرها را به شوش مشخص می نماید. مانند:

یک درخت در انتهای یک صحنه.
یا نهادن یک میز حامل یک پرنده.
یا یک جانور برای قربانی.
و به ندرت یک ماهی در برابر خدا (در بابل بر روی مهرهای این دوره نقش درخت یافت نمی شود. و هرگز نشان داده نشده است که خدا یا تمثال وی در خوردن غذایی سهیم باشد. یا حتی خوراکی را به عنوان هدیه دریافت دارد).

نمایش آیین مذهبی مشخص ایلامی بر روی مهرهای استوانه ای ایلام قديم

بر روی مهرهای استوانه ای ایلام قديم کارهای مربوط به آیین مذهبی مشخص ایلامی خود را ظاهر می سازند (شکلهای ۲۰ و۲۱). اعمالی که چندین قرن بعد در آشور تأثیر گذاشته است. مهرهای استوانه ای ایلام قديم اغلب از قیر طبیعی سیاه که در نزدیک زمین های نفتی منطقه بدست می آمد ساخته می شدند. بر روی این ماده می توان به آسانی کار کرد و مهرساز می توانست سطح یک شیئ را به وسیله یک سلسله خطوط کنده کوتاه نشان دهد. مانند تخت شاهی و درخت خرما در شکل 2۰. اثر چنان مهر استوانه ای طرح ناهمواری عرضه کرده و خشن می نماید.

مثالی از دومین سبک که نرم تر می باشد در این جا نشان داده شده است. این مهر دارای درخت عجیبی است که روی پشته ای می روید. شاخه های این درخت با برگ ها یا غنچه هایش نه تنها به سوی بالا، بلكه به سمت پایین نیز رشد می کنند. شاید این وسیله ای بوده است که زمینه را پر کند. اما نباید نمایش ساختمان شیئی چلچراغ مانند را نادیده گرفت. سبک این مهر استوانه ای شاید اندکی جدیدتر از سبک مهر در شکل ۲۰ باشد.

مهراستوانه ای متعلق به دوران ایلام قدیم از شوش با یک صحنه پرستش. قرن بیستم تا هفدهم پیش از میلاد. موزه لوور، پاریس.

مهر استوانه ای دوران ایلام قدیم از شوش با یک صحنه پرستش. قرن بیستم تا هفدهم پیش از میلاد. موزه لوور پاریس.

مهرهای استوانه ای ایلام میانی قدیم

سبک مهرهای استوانه ای ایلام میانی قدیم (قرن های پانزدهم و چهاردهم پیش از میلاد) در اینجا به وسیله استوانه ای ارائه شده است که آن را می توان بر اساس اثر مهرهای استوانه ای روی لوحه های بدست آمده از نوزی به طور تقریبی تاریخ گذاری کرد (شکل 2۲). این مهر صحنه به دقت کنده شده ای را با چند نقش نشان می دهد. یکی از نقش ها به وسيله تاج شاخداری به عنوان خدا مشخص شده است، که بر روی تختی نشسته است. پشتی تخت به صورت سر یک جانور پایان می پذیرد.

مهر استوانه ای دوران ایلام میانی با نمایشی از ارائه هدیه ، به خدایی که بر تخت نشسته است. از لرستان، متعلق به زمانی پیرامون قرن پانزدهم پیش از میلاد. موزه هنر متروپولیتن، نيويورك.

توصیف مهر

نقش پشتی تخت به صورت سر یک جانور را می توان در مهرهای دیگر ایلام میانی قدیم پیگیری کرد (در آن هایی که خدا در واقع و بر روی یک جانور می نشیند). ما در این جا با صفت مشخص کار تزیینی ایرانی و جان بخشیدن به اشیاء بی روح به وسیله سر جانوران مواجه می شویم که خدا و پرستشگر هر دو کمرهای باریکی دارند. پرستش کننده ای که در بازوان خود یک بز قربانی را حمل می کند، موی سر خود را مانند برس کوتاه نموده، یا به طرف بالا شانه کرده است (نقشی که اغلب در نشان دادن ایلامی ها مشاهده می گردد).

در یک صحنه فرعی پرستشگری در برابر یک خدای ایستاده ظاهر می شود. و در ردیف بالا شیری یک جانور شاخدار را تعقیب می کند. تعقيب جانور شاخدار به وسیله شیر یک موضوع بین النهرینی قدیم و ایرانی است که در جدیدترین دوره هنر ایرانی در بسیاری از سبک های گوناگون ظاهر می شود. این مهر از یک مهراب در لرستان پیدا شده که شاید از شوش آورده شده باشد.

مهرهای استوانه ای چغازنبیل

مرحله دیگر مهرهای استوانه ای ایلام از طریق کشفیات گیرشمن از یک مجموعه مهرهایی شناخته شدند که در مهراب معبد کوچکی از چغازنبیل بدست آمد. با چند استثنا احتمالا این مهرها به نیمه دوم دوران ایلام میانی تعلق دارند. یعنی به زمانی که سلطان اون تاش گال (Untashgal – حدود ۱۳۶۰ تا 1245 پیش از میلاد) مهراب فوق را بنا کرد. تعداد قابل توجهی از این مهرها وجود دارد که ما در این جا تنها یک نمونه آن را ارائه می کنیم.

مهرهای استوانه ای چغازنبیل در استفاده از نقوش خلاصه شده و خطوط نازکی که به وسیله یک مته ظریف کنده شده اند، به مهرهای اولیه کاسیت های (Kassites) بابلی شباهت دارند. و به قرن پانزدهم پیش از میلاد تاریخ گذاری شده اند (شکل ۲۳). با این وجود، صحنه ستایش کردن یا پرستش که در اینجا نشان داده شده است، همواره به وسيله پیشخدمتی که در پشت تخت طاقچه با ظرف های در بالای زمینه و یک شیطانی که بیشتر شبیه انسان است تا بوزینه، موضوع های طویل العمر ایلامی هستند. این صحنه پرستش یک خدا ممکن است از صحنه حضور در برابر یکی از اربابان بزرگ ایلام فرق زیادی نکند.

مهر استوانه ای دوران ایلام میانی از چغازنبیل. ساخته شده از سنگی شبیه کوارتز به رنگ زرد آلو. قرن سیزدهم پیش از میلاد. پرستشگر با یک خدمتکار. موزه لوور پاریس .

استفاده از شیشه در ساخت مهرهای استوانه ای ایلام میانی

بیشتر مهرهای استوانه ای سبک کاسیتی که بخشی از ظریف ترین اشیاء بدست آمده از چغازنبیل را تشکیل می دهند و نیز مهرهای دیگری از نوع ظریف، از شیشه آبی تیره درست می شدند. چنان استفاده ای از شیشه ممکن است سرانجام به تأثیر مصری ها باز گردد. مهرهایی از یک سبک بسیار خشن تر که در اینجا سبک متداول نامیده شده است، از ترکیب مشابه بدل چینی ساخته می شدند.

صحنه های متداول مهرهای استوانه ای ایلام میانی

پیشخدمت بادبزن

مثالی از سبک متداول، نسخه ساده شده صحنه ای را که در بالا شرح داده شد نشان می دهد (شکل 24). در اينجا پرستشگر وظیفه پیشخدمت بادبزن به دست را به عهده گرفته است. شخص نشسته که احتمالا یک خدا است، ظرفی را به سوی دهان خویش بالا می برد. عملی که در اینجا نقش شده است و نیز شکل ظرف مشخص ترین ویژگی های این دسته از مهرهای استوانه ای را تشکیل می دهند.

استوانه ای ایلام میانی ازچغازنبیل. بدل چینی، خدمتکار درحال باد زدن خدای بر تخت نشسته ای است که چیزی را می آشامد. قرن سیزدهم پیش از میلاد.

یک نسخه جدیدتر از این حادثه که متعلق به دوران ایلام جدید می باشد در شکل 25 ارائه شده است. اندازه کوچک تر مهر و نسبت نقش ها قابل مقایسه با مهرهای استوانه ای آشوری متعلق به قرن نهم پیش از میلاد است. این تاریخ گذاری همچنین به خاطر کلاه نوکدار شخص نشسته ای پیشنهاد گردیده است که در یک نقش برجسته متعلق به دوران ایلام جدید از شوش و نیز در یک نقش برجسته صخره ای در نقش رستم، که بعدا مورد بحث قرار خواهد گرفت، مشاهده شده است.

مهر استوانه ای ایلام جديد. بدل چینی. خدای بر تخت نشسته ای که چیزی را می آشامد و خدمتکاری او را باد می زند. قرن نهم تا هشتم پیش از میلاد. کتابخانه مورگان، نیویورك.

مهر استوانه ای ایلام میانی از چغازنبیل. بدل چینی همراه با آثاری از لعاب شیشه ای سبز. خدایان آب. موزه ایران باستان، تهران .

خدایان و دیوها

از میان صحنه های متداول مهرهای استوانه ای ایلام میانی با موضوع های مذهبی مهری را برگزیده ایم که در آن خدایان زانو زده و آن چنان با جریان آب ها محصور شده اند، که گویی از شانه و بازوان یا دست های آن ها جاری می گردد (شکل26). از دنیای خوفناك و ویرانگر دیوها، که اگر درست اداره بشوند، تنها با کمک دیو های کاملا مشابه می توان به طرز پیروزمندانه ای با آن ها جنگید.

موجود بالدار

موجود بالدار «شیر-سر» در مهر استوانه ای دیگری ظاهر می شود (شکل 27). این دیوها چنگال های پرنده ای شکل خود بر روی دو بز کوهی که زانو زده اند ایستاده و با هر دو دست غزالی را از پا بلند کرده است. موضوع مشابهی همچنین درشکل ۲۸ نشان داده شده است. اما دلایل چندی جهت پیشنهاد زمان جدیدتری برای این مهر که احتمالا از منشاء اوایل دوران ایلام جدید است، وجود دارد. چنین تاریخی برای طبقه بندی پاره ای از اشیاء مفرغی لرستان که در آن ها نقش دیو از نظر اختصار فرم و گردن باریک خمیده با دیو فوق مشابه است، دارای اهمیت خواهد بود.

مهر استوانه ای ایلام میانی از چغازنبیل. بدل چینی، شیردیوی که بر پشت جانوران شاخ دار ایستاده است. قرن سیزدهم پیش از میلاد . موزه لوور، پاريس.

مهر استوانه ای از چغازنبیل. احتمالا متعلق به دوره ایلام جدید. قیر طبیعی، شیردیو دو سر. قرن سیزدهم تا نهم پیش از میلاد موزه ایران باستان، تهران.

مهرهای استوانه ای ایلام جدید

در مهرهای استوانه ای ایلام جدید نقش ها خلاصه شده و فاقد عمودیت یکپارچه مهر های پیشین هستند. علاوه بر آن، موتیف های پر کننده میخی شکل در هیچ یک از مهرهای چغازنبیل دیده نشده است. اما آن ها یاد آور تک میخ های خط میخی هستند که گاه گاهی در زمینه مهر های استوانه ای اوایل هزاره اول پیش از میلاد پراکنده شده اند. و سرانجام، این مهر از قیر طبیعی ساخته شده است و با مهرهای استوانه ای دیگر، که اکثرا از بدل چینی یا شیشه هستند، از معبد کوچک بدست نیامده است.

در مهرهای استوانه ای ایلام جدید، بدل چینی به عنوان یک ماده دلخواه برای مهرهای ایلامی ادامه یافت. یک مهر استوانه ای از شوش که دوباره تعقیب یک جانور شاخدار را به وسیله شیری نشان می دهد حتی با اطمینان بیشتر به اوایل هزاره اول پیش از میلاد تعلق دارد (شکل ۲۹). در این جا نیز ترکیب های عمودی جای خود را به اریب های قوس دار بدن جانوران داده است، گیاهانی از یک نوع متداول در مهرهای استوانه ای آشوری متعلق به قرن های نهم و هشتم پیش از میلاد از خط زمينه بالا می روند. یک نقش مورد توجه صلیبی است که شاخه هایی میان بازوها دارد. این موتیف در شیوه نسبتا مشابهی در مفرغ لرستان ظاهر می گردد و شاید در طرح پارچه های ساسانی نیز پیدا شود.

مهر استوانه ای از شوش . بدل چینی. شیر در تعقیب جانور شاخدار. احتمالا متعلق به دوره ایلام جديد. قرن دهم تا نهم پیش از میلاد. موزه لوور پاریس.

مهرهای استوانه ای ایلام جدید با نقش شیر اژد های بالدار

مهر استوانه ای بعدی دو گریفین (شیر اژد های بالدار) را نشان می دهد که بر روی موجودی بال گشوده اند. موجودی که شبیه مار بوده اما سر آن به شکل سر گاو است (شکل ۳۰). شاید هم صرفا ارائه یکی از آن بدن های خلاصه شده عجیب جانورانی است که در ایلام و حتی در هنر دوران پس از ایلام از قدیمی ترین تا جدید ترین دوران ها ظاهر می شود. حقیقت این که باز هم گریفین ها باد کرده بود، و شكل ها را برجسته تر نشان می دهند و بیان گر این هستند که آن ها بایستی از نظر زمانی در هزاره اول، در اواخر قرن نهم یا هشتم شاید حتی قرن هفتم پیش از میلاد قرار گیرند.

شکل ۳۰- مهر استوانه ای از شوش. قیرطبیعی دو شیردال و موجودی با سر گاو که در زیر و پاهای آن ها قرار دارد. احتمالا از دوره ایلام جديد. قرن نهم تا هشتم پیش از میلاد. موزه ی الوور پاریس .

نمونه مهر هایی مشابه اواخر دوره کاسیت های بابل

دو مهرهای استوانه ای ایلام که شاید در تاریخ گذاری کارهای دیگر بکار آیند، یکی از بدل چینی و دیگری از قیر طبیعی بوده و جانوران شاخداری را نشان می دهند که در دو سوی درختی قرار گرفته اند. یکی از این دو مهر نمونه ساده شده ای است که در آن شاخه های درخت به گوی هایی پایان می پذیرند (شکل ۳۱) و در یکی از معابد کوچک در چغازنبیل بدست آمد و نسخه استادانه تر آن در شوش پیدا شد (شکل ۳۲). این مهر درختی را نشان می دهد که تاج آن پنج برگ به شکل بیضی نوک دار دارد و شخص را به یاد طرح غنچه های درخت خرما می اندازد.

این گونه طرح درخت در اواخر دوران کاسیت های بابل و پس از آن بین قرن های سیزدهم و یازدهم پیش از میلاد نمونه بوده و حتی تا زمان های جدیدتر نیز باقی می ماند. به طور تعجب آوری در شوش تعداد زیادی از چنین طرح درختی وجود نداشته، و هیچ یک از آن ها تا کنون در چغازنبیل بدست نیامده است. با وجود این، شخص می تواند این طرح را بر روی مفرغ های لرستان پیدا کند. شاید تکرار این موتیف می بایستی به عنوان علائمی از روابط سبک ها بررسی گردد، اما این وظیفه ای است برای آینده.

مهر استوانه ای ایلام میانی از چغازنبیل. بدل چینی. جانوران شاخدار در دوسوی یک درخت . قرن سیزدهم پیش از میلاد.

مهر استوانه ای ازشوش. قیر طبیعی دو جانور شاخدار در دوسوی یک درخت با برگهای بیضی نوك تيز. احتمالا از دوره ایلام سیانی. قرن سیزدهم تا یازدهم پیش از میلادی را در ا داران موزه لوور ، پاریس .