سطوح ویرایش و ویراستاری
معمولا ناشران مختلف دنیا برای عنوان سطوح ویرایش و ویراستاری از اصطلاحات متفاوتی استفاده می کنند. به طوری که در واژه نامه ویراستاران، و واژه نامه روزنامه نگاری مجموعا حدود ۸۰ عنوان برای انواع ویراستار و دبیر نگارش و ویرایش برشمرده شده است. بیشتر این عنوان ها را می توان در انواع شش گانه ویراستار قرار داد که مهمترین آن ها در این مقاله تشریح می شود. برخی از عنوان های دیگر به رابطه استخدامی با سازمان مربوط می شود، و برخی دیگر به شرح وظایف ویژه ای که سازمان برای ویراستار تعیین می کند. در برخی از سازمان های نشر، از نظر درجه استخدامی، ویراستار را به چهار سطح تقسیم می کنند:
- ویراستار 3؛
- ویراستار ۲؛
- ویراستار ۱؛
- ویراستار ارشد.
خصوصیات ویراستاران یک سازمان از نظر استخدامی بستگی به آیین نامه های داخلی و مقررات استخدامی سازمان دارد. اما در برخی از سازمان های نشر شرایطی برای استخدام و ترفیع و مسئولیت ویراستار در نظر می گیرند که یک نمونه متعارف آن در اینجا تشریح می شود.
ویراستار 3
در سطوح ویرایش و ویراستاری، ویراستار 3 ویراستاری است که فقط «دوره آموزشی نمونه خوانی» را گذرانده است. ویراستار ۳ می تواند نمونه خوانی کتاب های تجاری، آکادمیک، مذهبی، و دولتی را مستقلا انجام دهد، اما برای نمونه خوانی کتاب های درسی و مرجع، باید زیر نظر یک ویراستار بالاتر به کار بپردازد.
ویراستار ۲
در سطوح ویرایش و ویراستاری، ویراستار 2 ویراستاری است که «دوره آموزشی ویرایش» را گذرانده است، و دارای یک سال سابقه نمونه خوانی است. می تواند نسخه پردازی همه گونه های نشر به جز کتاب های مرجع را انجام دهد. نیز می تواند با تأیید مدیر ویرایش، «ویرایش متن» کتاب های تجاری را انجام دهد.
ویراستار ۱
ویراستاری است که با «دوره آموزشی نشر» را گذرانده است، و دارای ۵ سال سابقه ویرایش و نگارش است، و یا در زمینه تخصصی رشته خود، ۱۰ سال سابقه ویرایش و نگارش دارد، و ۲۰ کتاب را به صورت «ویرایش تخصصی» یا «ویرایش علمی» یا «ویرایش متن»، ویرایش و یا نگارش کرده است.
هر مقاله نقد در نشریات دارای «درجه علمی»، معادل با ویرایش ۳ کتاب، و هر مقاله یا مطلب نقد و بررسی در نشریات دیگر معادل با ویرایش 1 کتاب محاسبه می شود. ویراستار ۱ می تواند به عنوان «ویراستار سازمان» و عضو «شورای ویرایش» فعالیت کند؛ می تواند نسخه پردازی و «ویرایش متن» همه گونه های نشر را انجام دهد؛ نیز می تواند با تأیید مدیر ویرایش، «ویرایش علمی» کتاب های تجاری، کتاب های درسی، و کتاب های آکادمیک، را انجام دهد؛ و در صورت داشتن تحصیلات تخصصی متناسب با یک کتاب، می تواند ویرایش تخصصی آن را نیز انجام دهد. در ضمن، ویراستار اصلاحیت آن را دارد که سازمان «نشر الکترونیکی»، «باشگاه کتاب»، «دفتر مؤلفان»، و یا «مرکز نگارش» را مدیریت نماید.
ویراستار ارشد
ویراستاری است که «دوره آموزشی نشر» را گذرانده است، دارای ۲۰ سال سابقه ویرایش و مدیریت نشر است، حداقل ۳۰ کتاب را به صورت ویرایش تخصصی، «ویرایش علمی»، با «ویرایش متن» ویرایش کرده است و علاوه بر آن، حداقل ۵ سال به عنوان «ویراستار سازمان» فعالیت کرده است.
ویراستار ارشد می تواند علاوه بر مدیریت سازمان هایی که در مورد ویراستار ۱ ذکر شد، مسئولی تهایی در سازمان نشر نیز به عهده بگیرد که عبارت اند از: «مدیر ویرایش»، «رئیس شورای ویرایش»، «سرپرست طرح مرجع»، «سردبیر پایگاه وب»، و «سردبیر نشریه عمومی» شود. شرح بیشتر درجات ویراستاری و ضوابط استخدامی باید در جلسات طرح ریزي شورای سازمان نشر» تعیین گردد.
مدارج و سطوح ویرایش
سطوح ویرایش و ویراستاری با توجه به سطوح ویرایش فوق الذکر، عنوان های شغلی و درجات ویراستاری ضروری برای تصدی آنها در سازمان نشر را می توان مطابق جدول زیر تشریح کرد:
هر ناشری، بر حسب گونه های نشر ، و طرح ریزی های خود، جدول هایی تنظیم می کند که در آن، رده بندی درجات ویراستاری مشخص می گردد. یک نمونه از این جدول ها به قرار زیر است:
البته نمونه خوانی و نسخه پردازی در کلیه کتابها الزامی است، و نیازی به ذکر در جدول ها ندارد. به طور کلی، در همه کتاب ها ممکن است از ویراستار ۳ یا ۲ برای نمونه خوانی، و ویراستار ۲ یا ۱ برای نسخه پردازی استفاده شود.
استخدام ویراستار
در بحث سطوح ویرایش و ویراستاری یکی از مشاغلی که بسیار مورد نیاز ناشر است، ویراستار است. از این روی، معمولا ناشر ناچار می شود با ویراستاران خارج از سازمان، یعنی ویراستاران آزادکار (Freelance Editors)، قرارداد ویرایش منعقد نماید. علاوه بر این، ممکن است با ویراستاران رسمی و یا کارکنان دیگر سازمان نیز قرارداد ویرایش منعقد سازد. به عبارت دیگر، نحوه همکاری ویراستار با ناشر بر سه نوع است:
- ویراستار رسمی سازمان، که در ساعات کار موظف خود به ویرایش می پردازد و برای ویرایش، حقوق ماهانه دریافت می کند؛
- ویراستار رسمی سازمان، که به صورت قراردادی و در خارج از وقت ساعات موظف رسمی خود (مثلا در منزل یا اضافه کار در اداره کار می کند). در برخی از سازمان های نشر در ایران، مبلغ اضافه بر حقوق ثابت ویراستار را کارانه می نامند؛
- ویراستار آزادکار (Freelance Editor)، که رابطه استخدامی با ناشر ندارد، و فقط براساس قرارداد موردی، برای ناشر ویرایش می کند. گاهی نیز سازمان به یک یا چند ویراستار معین، مبلغ حقوق ثابت حداقلی پرداخت می نماید تا هرگاه که ضروری گردید، ویراستار، به صورت قرارداد موردی، در خدمت سازمان قرار گیرد. این مبلغ حداقل، که فقط برای قطع نشدن رابطه ویراستار با سازمان است، اصطلاحا نگهدارنده (Retainer) یا حق التحریر ثابت نامیده می شود.
یکی از تسهیلات اینترنت، درج آگهی های استخدام در پایگاه وب است. ناشرانی که به ویراستار آزادکار نیاز دارند، در یکی از پنجره های ثابت پایگاه خود به نام Job مشخصات ویراستار آزادکار مورد نیاز فوری سازمان را اعلام می کنند.