انواع ویرایش در نشر
انواع ویرایش در نشر، که در سازمان های نشر کاربرد دارد و متداول است ویرایش را به شش نوع تقسیم می کنند، که عبارت اند از:
- نمونه خوانی؛
- نسخه پردازی؛
- ویرایش متن؛
- ویرایش علمی؛
- ویرایش تخصصی؛
- ویرایش سازمانی.
پیش از تعریف هر یک از انواع ویرایش در نشر ، که به ترتیب در بخش های بعدی می آید، می توان پذیرفت که سه موضوع معضل تعريف ویرایش، اصل اساسی ویرایش، و معضل زمان ویرایش، در همه انواع شش گانه ویرایش صدق می کنند.
در شش بخش بعدی، شرح وظایف کلی ویراستار در انواع شش گانه ویرایش تشریح می شود، که انتظار می رود برخی جنبه های اصلی تعریف ویرایش را نیز به طور ضمنی در بر داشته باشد.
نمونه خوانی
در انواع ویرایش در نشر، نمونه خوانی (Proofreading)، یا غلط گیری، عبارت است از مقابله متن حروفچینی شده با «خبر» یا «دستنوشته»، برای یافتن غلط های املایی و غلط های «نقطه گذاری»، و نیز یافتن اشکال های حروف شناختی آن، مثلا از نظر نوع و اندازه حروف. متن حروفچینی شده را اصطلاحا نمونه [proof] می نامند.
همچنان که در رده بندی انواع ویرایش در بخش های قبل آمده است، نمونه خوانی نوعی ویرایش محسوب می شود. اما برخلاف تعریف کلی ویرایش، که چندان روشن و دقیق نمی تواند باشد، نمونه خوانی را می توان به طور دقیق و روشن تعریف کرد. نمونه خوانی، نوعی مهارت است که به تجربه کسب می شود، اما دارای قواعد و روش شناسی علمی نیز هست که نمونه خوان باید آنها را بیاموزد.
بنابر اصل «تقسیم کار» در مدیریت ویرایش، و اصل اساسی ویرایش، نمونه خوان فقط موظف است کار نمونه خوانی و مقابله دست نوشت با نمونه و مانند آن را انجام دهد و در محتوای متن دخالت یا حتی اظهارنظر نکند. اما چون نشر و نگارش و ویرایش یک کار فرهنگی مرتبط با عموم مردم محسوب می شود، ممکن است ناشر به نمونه خوان این اجازه را بدهد که هرگاه در متن نمونه به اشکال نگارشی یا ابهام و مانند آن برخورد کرد، یک یادداشت سوال (Query Author یا اختصارا QA) در حاشیه نمونه یا در کاغذ جداگانه بنویسد و به نویسنده یا «ویراستار سازمان» ارائه دهد تا در صورت نیاز به بررسی و تصحیح آن بپردازند. نمونه خوانی را ویرایش در سطح حروف و کلمه نیز می نامند.
نسخه پردازی
یکی دیگر از انواع ویرایش در نشر نسخه پردازی [Copy-Editing]، یا ویرایش مکانیکی [Mechanical Editing]، یا ویرایش صوری، مرحله ای است در آماده سازی اثر، که در آن، متن از نظر رسم الخط، املا، نقطه گذاری، نکات دستوری اولیه، کنترل ارجاعات، و علامت گذاری های مختلف حروفچینی، بازبینی و اصلاح می شود. به ویژه، یک دست و استاندارد کردن «حروف» از نظر علمی در این مرحله انجام می شود.
اصول و قواعد نسخه پردازی در مرجعی به نام شیوه نامه ویرایش ارائه و به نسخه پرداز داده می شود، و نسخه پرداز باید فقط براساس آن به ویرایش بپردازد. شیوه نامه ویرایش، متنی است که استانداردهای مورد قبول ناشر را در بر دارد. ممکن است هر ناشری از یک شیوه نامه داخلی [House Style] مخصوص به خود پیروی کند و لزومی ندارد که همه ناشران، از یک شیوه نامه واحد استفاده کنند. با این حال، شیوه نامه های مختلف، تفاوت های اندکی با یکدیگر دارند.
نسخه پرداز میتواند هرنوع اثری را ویرایش کند و نیازی ندارد که با موضوع اثر آشنا باشد. همچنین، نسخه پردازی نیازی به دانش وسیع زبان و نگارش ندارد. از اصول ویرایش و نشر این جهت، نسخه پرداز کافی است با اصول مقدماتی نگارش و دستور زبان آشنایی داشته باشد.
شرح وظایف نسخه پرداز
قسمت عمده شرح وظایف یک نسخه پرداز در انواع ویرایش در نشر را از موضوعاتی می توان دریافت که وی باید بداند. این موضوعات به شرح است:
- اقسام کلمه (شامل تعریف اسم و انواع آن و غیره)؛
- جمله و ارکان جمله (شامل انواع جمله، عناصر جمله، غیره)؛
- قواعد و معیارهای املا و رسم الخط (جدانویسی، رسم الخط در نشر الکترونیکی، غیره)؛
- غلط های رایج در کلمات و اصطلاحات (مبحث «کاربست» در نگارش)؛
- غلط های رایج در جمله نویسی و عبارت نویسی (مبحث «کاربست» در نگارش)؛
- فهرست کلمات در املایی، املای ارجح، و املای آزاد (مبحث «کاربسته در نگارش»)؛
- ویرایش اعداد (ترتیبی و شمارشی و غیره)؛
- پیشوندها، پسوندها، و ریشه ها؛
- اختصارات، کوته نوشت ها، و نمادها (و فهرست آن ها)؛
- ویرایش نام خاص (اشخاص و غیره)؛
- تلفظ و املای کلمات زبانه ای خارجی در فارسی (تلفظ متداول، آوانویسی، تراحرف نویسی، غیره)؛
- نقطه گذاری (نشانه های نقطه گذاری، نقطه گذاری در نشر الکترونیکی و غیره)؛
- اصول اولیه ساختاربندی در نگارش؛
- ویرایش جدول، نمودار، ترسیم، و عکس؛
- شماره گذاری صفحه ها، سرصفحه و پاصفحه؛
- ارجاعات و پانوشت ها (توک، ارجاع مستقیم، ارجاع ضمنی، غیره)؛
- کتابنامه، مستندسازی، و استناد مؤلف تاریخ؛
- کالبد شناسی مدرک (قسمت های پیش از متن، متن، و پس از متن)؛
- نمایه سازی، تدوین فهرست مطالب، الفبایی سازی؛
- حروف شناسی عمومی علامت گذاری حروف، سبک شناسی حروف خانواده های حروف، شکستن کلمه پایان سطره تعیین تکلیف سطرهای ویژه غیره)؛
- حروف شناسی متن راسته (مناسبت حروف، استراتژی حروف شناسی، غیره)؛
- حروف شناسی متن علمی (فرمول، نمادگذاری فرمت E و فرمت۔ت، غیره)؛
- تفسير طرحواره های تولید (حروف و غیره)؛
- تفسير ساختاربندی متن و مدرک برای رسانگان اینترنت و سی دی رام استانداردها و روش شناسی SGML ،XML ، غیره)؛
- مجوز نشرانه مطلب و مدرک (ارسال نامه مجوز و غیره).
سطح جمله
گاهی نسخه پردازی را ویرایش در سطح جمله نیز می نامند. در بخش های بعدی، مهمترین موضوعات نسخه پردازی تشریح خواهند شد.
ضعف بسیار شدید نسخه پردازی در «نشر فارسی»
بزرگترین مشکل موجود در انواع ویرایش در نشر فارسی، که اکثریت نزدیک به اتفاق کتاب ها و نشریات و پایگاه های وب و غیره را شامل می شود، ضعف بسیار شدید نسخه پردازی است. شاید علت این باشد که ناشران و پدیدآورها و ویراستاران ارشد، امر ویرایش نسخه پردازی را جزو امور درجه ۲ یا ۳ قرار می دهند، و آن را به ویراستارانی می سپارند که هنوز با نمونه خوانی هم آشنایی کسب نکرده اند. البته این درست است که کسب دانش و مهارت نسخه پردازی نیاز به تحصیلات بسیار زیاد ندارد. اما امروز که بزرگترین مشکل نشر است، باید به طریقی حل شود. مثلا ویراستاران ارشد، نسخه پردازی کتاب ها را به عهده بگیرند.
آموزش های پیشین قدیمی نسخه پردازی در ایران
مسئله دیگر این است که اصول ویرایش و نشر نسخه پردازی امروز دنیا، کاملا با نسخه پردازی دهه ۱۹۸۰ تفاوت پیدا کرده است. آموزش های پیشین نسخه پردازی در ایران، قدیمی و مربوط به قبل از دوران فناوری نوین بوده اند و متأسفانه هنوز هم همان ها ادامه دارند (گذشته از این که نسخه پردازی کتاب های فارسی قبل از دهه ۱۹۸۰ نیز هیچ وضع بهتری از امروز نداشته اند).
به هر حال، باید آموزش قدیمی گمراه کننده متوقف شود: آموزش جدی و نشر جزوه های نسخه پردازی نوین، یک ضرورت فوری است. نسخه پردازی پایگاه ها و صفحه های وب ایرانی که در سرتاسر دنیا در دسترس و دستیابی مردم قرار دارند، علاوه بر مسائل تجاری، یک مسئله حیثیتی ملی نیز هست: توجه یک کاربر فرانسوی یا ژاپنی با غنایی، که در پایگاه وب ایرانی گشت می زند، بیش از هر چیز دیگر، به نسخه پردازی صفحه های پایگاه جلب می شود.
ویرایش متن
در انواع ویرایش در نشر ، ویرایش متن [Text Editing]، یا ویرایش محتوایی [substantive Editing]، پس از نسخه پردازی، متداول ترین نوع ویرایش محسوب می شود. در ویرایش متن، ویراستار، در محتوای متن نیز تغییراتی می دهد، مثلا غلط های ترجمه را اصلاح می کند، و به بازنویسی برخی مطالب و جمله های نارسا می پردازد.
به عبارت دیگر، در ویرایش متن، ویراستار باید متن را از نظر نگارش [Writing] ویرایش کند، و از این روی، ویراستار متن باید با اصول «دانش نگارش» آشنایی کامل داشته باشد و خود، توان نویسندگی را نیز به بهترین نحو داشته باشد. اگر در بین شش نوع ویرایش که در این بخش آمد، یک نوع دارای تعریف مبهم و نا روشن باشد، آن، «ویرایش متن» است. هنوز هیچ تعریف قابل قبولی از ویرایش متن توسط ویراستاران بزرگ دنیا ارائه نشده است. البته این را نمی توان عيب و اشکال دانش ویرایش به حساب آورد. حتی شاید منطقی تر همین باشد که تعریف «ویرایش متن» آزاد باشد و به اصطلاح دست ناشر و ویراستار در ویرایش متن باز باشد.
موضوعات اختصاصی ویراستار متن
در انواع ویرایش در نشر از جمله موضوعات اختصاصی که ویراستار متن باید با آن ها آشنایی کامل داشته باشد، علاوه بر کل موضوعات عمومی نسخه پردازی که در بخش قبل تشریح شد، موضوعات زیر است:
- گونه های نگارش؛
- دستور زبان فارسی و انگلیسی؛
- فرم شناسی نگارش براساس نوع مدرک یا مطلب؛
- طراحی ساختار مدرک یا مطلب؛
- روش شناسی نگارش؛
- تأكید و سازگاری؛
- مستندنویسی؛
- انسجام؛
- منطق نگارش؛
- هدفمندی متن؛
- موقعیت مندی متن؛
- اطلاعات در نگارش؛
- موضوعات ادبی در نگارش؛
- سبک شناسی؛
- نقاط ضعف نگارش؛
- واژگان شناسی متن؛
- مختصرسازی؛
- ویرایش ترجمه؛
- حروف شناسی متن؛
- ویرایش ساختار کلی صفحه وب؛
- ویرایش و بازبینی طرح روی جلد، سراصفحه وب، سراصفحه سی دی رام، و جلد سی دی رام؛
- ارتباط با ویراستار سازمان؛
وظیفه کلی ویراستار متن، تصحیح و تأیید صحت همه موضوعات فوق در اثر و برنامه نشر است. البته دستیابی به این آرمان، معمولا نسبی است و کافی است ویراستار تا حدود قابل قبولی اثر و برنامه را بازبینی و اطلاح کند. این «حدود» را سازمان نشر تعیین می کند.
ویراستار متن در زبان شناسی متن
در مبحثی از زبان شناسی، موسوم به زبان شناسی متن [Text Linguistics]، که در واقع فقط مجموعه ای است از تعدادی از موضوعات مبحث نگارش [Writing]، برخی از موارد فوق (البته شاید مثلا سه یا چهار مورد) به روش های توصیفی مورد بررسی قرار می گیرند. مطالعه این مبحث نیز شاید برای ویراستار متن مفید واقع شود، اما به هیچ وجه نمی تواند به تنهایی مطالب اوليه مورد نیاز ویراستار متن را تأمین کند؛ نیاز ویراستار متن، یک نگرش کاملا کاربردی و برای عام به «متن» است، که فقط در دانش نگارش وجود دارد. زبان شناسی متن ، به معنی این که به علم زبان شناسی مربوط می شود و الزاما کاربردی در ویرایش و نشر ندارد (البته، نگرش یک نویسنده به «زبان شناسی متن / دانش نگارش» مسئله دیگری است که شاید متفاوت باشد).
مسئله تمایز سبک شناختی اثر
در انواع ویرایش در نشر بزرگترین معضلی که «به ویژه» در «ویرایش متن» بیشتر وجود دارد، مسئله تمایز سبک شناختی اثر و استانداردهای نگارش و زیبایی شناسی است. همچنان که در اصل اساسی ویرایش تشریح شد، ویراستار باید بتواند «سبک نویسنده» را تشخیص دهد و ویژگی های آن را تحت عنوان ویرایش تغییر ندهد. اما از آنجا که تشخیص و تفکیک این مقولات در ویرایش متن نسبتا مشکل می گردد، و بی توجهی به مشکلات آن از همه سو (ناشر پدیدآور- ویراستار) نیز مزید بر علت می شود، گاه بین ویراستار و پدیدآور اختلاف نظر پدید می آید، و یا موجباتی برای نارضایتی ناشر فراهم می گردد. ویراستاران ارشد سازمان نشر باید این گونه مشکلات را حل کنند. مسئله اختلاف و نارضایتی، در ایران (شاید هم در همه دنیا) بسیار رایج است.
ویراستار متن، می تواند نسخه پردازی و ویرایش متن را تواما انجام دهد، که منجر به افزایش سرعت و دقت ویرایش می گردد. اما بیشتر ناشران ترجیح می دهند ویراستار متن، کارهای محتوایی را انجام دهد و نسخه پرداز کارهای صوری را. تشخیص رویه کار ویراستار متن و نسخه پرداز با ویراستار ارشد با مدیر ویرایش سازمان است.
ویرایش علمی
در انواع ویرایش در نشر ویرایش علمی نوعی ویرایش نیمه تخصصی در حوزه های علمی، فنی، علوم زیستی، علوم انسانی، و هنری است که در آن، ویراستار، محتوای متن را از نظر «نگارش» مطالعه و بررسی و ویرایش می کند. به عبارت دیگر، این نوع ویرایش مشابه ویرایش متن است، اما در مورد متون ادبی و با جنبه های ادبی و زیبایی شناختی نثر انجام نمی شود. ویراستار علمی باید در حوزه کلی موضوع اثر دارای اطلاعات کافی باشد، اما ضرورتی ندارد که در آن رشته متخصص باشد. مثلا ویرایش علمی یک کتاب جراحی قلب را می توان به یک ویراستار پزشک عمومی، ویراستار کارشناس پرستاری، و یا ویراستار کارشناس زیست شناسی سپرد.
علاوه بر این، ویراستار علمی باید دارای برخی از توانایی های یک ویراستار متن نیز باشد. یعنی باید با موضوعات اشاره شده در فهرست شرح وظایف ویراستار متن آشنایی داشته باشد، و در ضمن، در یک رشته علمی نیز دارای تحصیلات دانشگاهی باشد. اما چون در متون علمی و تخصصی، معمولا از نثر و نگارش ساده استفاده می شود، ویراستار علمی با مسائل ظریف نگارش مواجه نمی شود. بنابر این، ویراستار علمی معمولا نیازی به داشتن تسلط کامل بر جزئیات و ظرایف نگارش ندارد.
هدف از ویرایش علمی
هدف از ویرایش علمی، فقط تصحیح خطاهای احتمالی در نگارش است و ویراستار علمی مسئول صحت مطالب علمی اثر نیست. همین تصحیح، موجب می شود بسیاری از ابهامات تخصصی متن نیز از بین برود. گاهی ویراستار علمی، همانند ویراستار متن، کار نسخه پردازی و ویرایش علمی را تواما انجام می دهد، که منجر به افزایش سرعت و دقت ویرایش می گردد. اما تصمیم گیری در این باره به عهده ویراستار ارشد یا مدیر ویرایش است.
امور نشر به عنوان مسئولیت ویراستاری
برخی از امور نشر را می توان در مقوله ویرایش علمی قرار داد، مشروط بر آن که تحت نظارت یک مسئول بالاتر در سازمان نشر انجام شوند. چند نمونه از این امور نشر به عنوان مسئولیت ویراستاری به شرح زیر است:
ویراستار پژوهشگر
کار «ویراستار پژوهشگر» نوعی ویرایش علمی محسوب می شود که تحت نظارت یک «ویراستار ارشد» درباره موضوع معینی پژوهش می کند. مثلا ویراستار ارشد، وی را موظف می سازد که مدخلهای معینی از یک متن مرجع را به فارسی ترجمه کند، و یا درباره یک موضوع معین، از تعدادی کتاب درسی یا دستنامه و مرجع، اطلاعات جمع آوری کند، یا یک یا چند بخش از یک کتاب درسی را بر اساس سیلابس معين تدوین نماید؛
ویراستار کتابدار
کار ویراستار کتابدار، ویراستار عکس، ویراستار هنری، ویراستار تولید، و ویراستار مالی نیز مشابه کار ویراستار پژوهشگر، در مقوله ویرایش علمی قرار می گیرد و باید تحت نظر یک مدیر قسمت یا ویراستار ارشد انجام شود. ویراستار کتابدار باید دانش کتابداری کافی داشته باشد تا بتواند درباره مسائل کتابداری یک برنامه ویرایش اظهار نظر کند. ویراستار عکس باید در عکاسی تخصص داشته باشد تا بتواند درباره یک عکس یا مجموعه، مشاوره تخصصی ارائه دهد. ویراستار هنری و تولید نیز در موارد مشابه، به ویژه امور گرافیکی، مشاوره تخصصی ارائه میدهد. ویراستار مالی که باید هزینه های ویرایش را برآورد نماید و درباره هزینه های مجوزهای وارده با صادره نظر دهد، باید با همه «مسائل ویرایش و نشر و اقتصاد نشر» آشنایی داشته باشد؛
ویراستار کودکان
کار ویراستار کودکان، نوعی ویرایش علمی است. ویراستار کودکان، باید دارای تحصیلات دانشگاهی در یک رشته مرتبط باشد، و تحت نظر و به تأیید شورای ویرایش و مدیریت ویرایش سازمان نشر به کار بپردازد. با این حال، ویرایش کودکان می تواند در مقوله ویرایش تخصصی نیز قرار گیرد، که تعیین آن به عهده شورای ویرایش و مدیریت ویرایش است؛
ویراستار ورزشی
کار ویراستار ورزشی، هم میتواند ویرایش علمی، و هم ویرایش تخصصی باشد. تأیید و نظارت بر کار ویراستار ورزشی، با شورای ویرایش و مدیریت ویرایش است.
به جز نمونه های فوق، ده ها کار ویرایشی دیگر در سازمان نشر وجود دارد، که اغلب آنها را میتوان در مقوله ویرایش علمی قرار داد.
ویرایش تخصصی
در انواع ویرایش در نشر ویرایش تخصصی نوعی ویرایش است که در آن، یک متن تخصصی توسط یک ویراستار متخصص در آن رشته ویرایش می شود. مثلا یک کتاب مهندسی برق، یا جراحی قلب، به ویراستاری داده می شود که دقیقا در رشته تخصص دارد. در بیشتر موارد، متون تخصصی بدون نیاز به ویرایش تخصصی و فقط با یک ویرایش نسخه پردازی، قابل انتشار هستند. علاوه بر این، تعداد ویراستاران تخصصی در کشور بسیار اندک است و نمی توان انتظار داشت که همه کتاب های تخصصی توسط ویراستاران تخصصی ویرایش شوند. اما ناشران معروف دنیا، مانند مک گروهیل و جان و ایلی، برای نشر کتاب تخصصی، کتاب را هم توسط نسخه پرداز و هم توسط ویراستار متخصص ویرایش می کنند (هرچند در مواردی، خلاف این امر اصول ویرایش و نشر نیز مشاهده شده است).
شرح وظایف یک ویراستار متخصص را نمی توان به طور دقیق مشخص کرد، و معمولا کافی است مسئولیت صحت مطالب کتاب را از نظر موضوع تخصصی کتاب به عهده بگیرد، که این، به کار زیادی نیاز دارد. به همین دلیل، ویراستار متخصص ناچار است کتاب را با دقتی بیش از دقت متعارف در ویرایش متن مطالعه کند.
معمولا کتابهای تخصصی به زبان ساده و به اصطلاح مطابق گونه «نگارش ارتباطی» ساده در مقابل گونه «نگارش خلاق» نوشته می شوند و از این روی نیازی به ویرایش مطابق شرح وظایف ویراستار متن ندارند. بنابر این، ویراستار تخصصی، کافی است فقط با اصول مقدماتی نگارش (شامل دستور زبان و مسائل اساسی نثر ساده) آشنا باشد.
عدم آشنایی ویراستار متخصص با ویرایش متن
در اغلب موارد، ویراستار متخصص، آشنایی با ویرایش متن و ویرایش علمی ندارد، و حتی ممکن است با اصول نسخه پردازی نیز آشنایی نداشته باشد. از این روی، ویرایش تخصصی معمولا باید مستقل از ویرایش نسخه پردازی انجام شود. هرچند، موارد استثنایی نیز وجود داشته است: برخی از ویراستاران تخصصی حرفه ای، با نسخه پردازی و ویرایش متن نیز آشنایی کامل دارند.
در مورد کتاب های آکادمیک، معمولا ویرایش تخصصی لازم نیست و این نوع کتاب فقط به یک ویرایش نسخه پردازی نیاز دارد. زیرا کتاب آکادمیک معمولا توسط یک نویسنده متخصص سرشناس نوشته می شود و مخاطبان آن نیز طیف محدودی را تشکیل می دهند. اما در مورد کتاب های درسی و کتاب های مرجع، افزودن یک مرحله ویرایش تخصصی به ویرایش متن و ویرایش نسخه پردازی، می تواند اعتبار اثر را افزایش دهد.
ویرایش سازمانی
در انواع ویرایش در نشر ویرایش سازمانی [House Editing)، نوعی ویرایش است که یک اثر را از نظر محتوا و صورت با برنامه با دستورالعمل متعلق به سازمان نشر سازگار می سازد، و یک یا چند مرحله با همه مراحل برنامه نشر اثر را در سازمان پیگیری می کند. ویرایش سازمانی، در واقع نوعی «مدیریت برنامه نشر» است که در آن، ارتباط بین مراحل مختلف برنامه نشر برقرار می گردد، و صورت یک اثر با اهداف برنامه نشره تدوین شده، مطابقت داده می شود. این کار توسط ویراستار سازمان [House Editor] انجام می شود. بنابر این، نقش یک ویراستار سازمان در سازمان نشر بسیار مهم است.