انواع رده بندی کتاب از دیدگاه ویرایشی

در مقاله انواع رده بندی کتاب از دیدگاه ویرایشی بررسی، و کالبدشناسی هریک تشریح شده است. چنان که در مقاله اصول ویرایش و نشر گفته شد، اولین مرحله در یک برنامه ویراستاری، بررسی مسائل مدرک شناسی اثر است. در این مرحله، ساختار یک کتاب تعیین یا تأیید، و در صورت نیاز اصلاح می شود. این امور باید مطابق با استاندارد‌های معینی انجام شوند، که آن‌‌ها را ناشر برای ویراستار تعیین می کند. استاندارد‌های انواع رده بندی کتاب یا اصطلاحأ كالبدشناسی کتاب(Book Anatomy)، برای انواع مختلف کتاب متفاوت است.

کالبدشناسی دادگان، رسانگان، و کتاب الکترونیکی به شرح مفصلی نیاز دارد و باید در کتاب جداگانه ای بدان‌‌ها پرداخته شود. با این حال، به برخی مباحث مشترک اشاره ‌هایی می شود.

مدرك

در انواع رده بندی کتاب مدرك (Document) یا سند، به طور کلی، هرنوع مطلب با متن چاپی یا غیرچاپی حاوی پیام یا اطلاعات ارتباطی با خلاق (بسته به گونة نگارش) است که برای مخاطبان انبوه یا غیر انبوه تهیه و ارائه می شود؛ مثلا نامه، مقاله، جزوه، کتاب، روزنامه، فیلم، برنامه رادیو، آگهی، پوستر، تابلوی نقاشی، قطعة موسیقی، صفحه وب و غیره. تعریف دقیق تر مدرک با استفاده از رده بندی انواع آن به دست می آید، که در این مقاله به طور مختصر تشریح خواهد شد.

انواع مدرک

در کلی ترین حالت، در انواع رده بندی کتاب مدرک ‌های چاپی به سه گروه رده بندی می شوند:

1. کتاب،
2. پیایند،
3. جزوه.

کتاب

در انواع رده بندی کتاب هر نوع متن چاپی یا نوشتاری متشکل از تعداد زیادی صفحه (به تعبیری بیش از ۴۸ صفحه)، که حاوی متن، تصویر، یا هر نوع اطلاعات دیگر باشد و صحافی شده باشد، کتاب محسوب می شود. معمولا كتاب دارای مخاطبان انبوه است.

یکی از مسائل ویرایش، مقوله بندی کتاب ‌ها به تعدادی «گونه» (Genre) است. با این مقوله بندی می توان فرآیند ویرایش را ساده تر کرد. از سوی دیگر، کالبدشناسی کتاب، که یک مرحله از ویرایش است، در مورد کتاب‌‌های مختلف یکسان نیست، و تفکیک کتاب‌‌ها به «گونه»‌های معین، می تواند مبحث کالبدشناسی کتاب را روشن تر سازد. گونه ‌های کتاب، که در مقاله حاضر تشریح می گردد، با این نگرش ‌ها تعریف شده اند، اما همین تعريف‌ها در پیشتر نیز گفته شده اند. البته پیشتر، هدف، تعریف گونه ‌های نشر بوده است.

انواع رده بندی کتاب بر حسب گونه نگارش

مهمترین ویژگی کتاب، نگارش آن است و از این لحاظ انواع رده بندی کتاب بر حسب گونه نگارش (Writing Genres) می توان در دو دسته رده بندی کرد:.

1. نگارش ارتباطی
2. نگارش خلاق

نگارش ارتباطی

در انواع رده بندی کتاب نگارش ارتباطی (Communicative Writing) یا نگارش بیانی (Expository Writing)، نوعی نگارش است که در آن، هدف از نگارش ایجاد ارتباط و رساندن پیام و اطلاعات است؛ مثلا در یک کتاب ریاضی، روان شناسی، و فیزیک از این نوع نگارش استفاده می شود.

نگارش خلاق

نگارش خلاق (Creative Writing)، نوعی نگارش است که در آن، هدف از نگارش، بیان تصورات شخصی، و نگارش به عنوان یک فعالیت ادبی و هنری است؛ مثلا در نگارش داستان، شعر، و برخی از انواع سرگرمی از این نوع نگارش استفاده می شود. بنابر این، اولین رده بندی کتاب، براساس گونه نگارش آن انجام می شود. به عنوان مثال، کتاب‌‌های درسی، مرجع، و علمی، جزو کتاب‌‌های نگارش ارتباطی، و کتاب‌‌های داستان و شعر، جزو کتاب‌‌های نگارش خلاق به حساب می آیند.

در انواع رده بندی کتاب یک بررسی اساسی کتاب در ویرایش، شناسایی روش نگارش است، که شرح مفصل آن در در دیگر مقالات آماده است. تفکیک دو مقوله نگارش ارتباطی و خلاق نیز به همین شناسایی مربوط می شود. نگارش خلاق مخصوص کتاب‌‌های داستان و مانند آن است. برای نگارش کتاب‌‌های اجتماعی، علمی، سیاسی، مدیریت، تبلیغات، نشر، و غیره نمی توان و نباید از نگارش خلاق بهره گرفت. نگارش خلاق در این گونه کتاب‌‌ها، در حقیقت نوعی «سفسطه» (Fallacy)محسوب می شود. حتی اگر مؤلفی در یک مبحث علمی مانند علوم اجتماعی، مدیریت، تبلیغات، نشر، و غیره، دارای نظریه علمی جدید باشد، باید از روش‌های متعارف نظریه سازی بهره بگیرد و هرگز نباید از روش نگارش خلاق استفاده کند.

گونه ‌های دانش شناختی

در انواع رده بندی کتاب هر اثر منتشر شدنی یا منتشر شده دارای موضوع یا موضوعاتی است و از این لحاظ نیز آثار را می توان رده بندی کرد. این نوع رده بندی را «رده بندی دانش شناختی» می نامند، که در کلی ترین حالت شامل هفت رده است:

1. علمی
2. فني
3. علوم زیستی
4. علوم انسانی
5. ادبی
6. هنری
7. زبان‌‌ها

رده بندی فوق را می‌توان تا هر سطح که لازم باشد گسترش داد، و کتاب‌‌ها را بر حسب موضوع مثلا به ۱۰۰، ۳۰۰، ۱۰۰۰، و یا بیشتر رده بندی کرد. به عنوان مثال، انتشارات مک گروهیل (McGraw-Hill )، کل کتاب‌‌های منتشر شده خود را به حدود ۳۰۰ موضوع رده بندی کرده است، که قسمت عمده دانش بشری را می پوشاند.

نمونه دیگر، رده بندی موضوعی موسوم به رده بندی کتابخانه کنگره LC است که در کتابخانه ‌ها کاربرد دارد و در آن، کتاب‌‌ها، برحسب هزاران موضوع رده بندی می شوند. البته این رده بندی در شناسایی مدرک در ویرایش چندان کاربردی ندارد. نمونه دیگر، رده بندی دانش شناختی به ۶ گروه کلی، و سپس به ۳۴ حوزه تقسیم شده است.

در هر حال، شناسایی کتاب از لحاظ گونه دانش شناختی آن، مستلزم استفاده از یک رده بندی علوم است. با این شناسایی می توان مسائل تخصصی ویرایش را مشخص ساخت. در برخی موارد نیز شناسایی زمینه تخصصی کتاب به طور ذهنی انجام می‌شود.

گونه ‌های پدید آورندگی

در انواع رده بندی کتاب روش دیگر برای رده بندی، روشی است که در سازمان‌‌های نشر کاربرد دارد، و مهمترین رده بندی کتاب در ویرایش و نشر محسوب می شود؛ معیار رده بندی در این روش، نحوه پدید آوردن کتاب است. در این روش، کل کتاب‌‌های منتشرشدنی را بر شش گونه رده بندی می کنند:

1. تجاری
2. درسی
3. مرجع
4. آکادمیک
5. مذهبی
6. دولتی

ویرایش هریک از این گونه ‌ها مسائل مخصوص خود را دارد.

کتاب تجاری

کتاب تجاری (Trade Book)، کتابی است که اصولا مخاطبان فراوان دارد و شامل سه گروه داستان (Fiction)، شعر، و غیر داستان (Non Fiction) می شود. داستان مشتمل است بر رمان، داستان کوتاه، فیلمنامه، افسانه، اسطوره، و غیره و غیر داستان، مشتمل است بر زندگی نامه، هنر، برخی از انواع سرگرمی، موسیقی، اغلب کتاب‌‌های کودکان، کتاب‌‌های موسوم به طرز کار دستگاه‌ها و ماشین‌ها (How-to-do-it Books) خودآموز‌ها، و غیره.

ویرایش کتاب تجاری ممکن است کار بسیار مشکلی باشد. مثلا ویرایش ترجمه یک رمان باید توسط یک «ویراستار متن» صورت پذیرد، و ترجمه از آغاز تا پایان با متن مقابله شود. در مقابل، غیرداستان‌‌ها عموما نیاز به ویرایش نسخه پردازی سنگین دارند، زیرا در این کتاب‌‌ها ممکن است تعدادی زیادی تصویر و جدول و حروف متنوع وجود داشته باشد.

کتاب مرجع

در انواع رده بندی کتاب کتاب مرجع (Reference Book) یا «مرجع»، متنی است متشکل از تعداد زیادی «مدخل» یا واژه، که در آن، به ازای هر مدخل یا واژه، نوع معینی از «شرح مدخل» داده می شود؛ مثلا «دانشنامه»، «فرهنگ»، « واژه نامه»، «تزاروس»، و «دستنامه».

در اغلب منابع مرجع، مدخل‌ها به صورت الفبایی، و در برخی به صورت موضوعی مرتب می شوند تا دستیابی به هر مدخل سریع و آسان باشد. ویرایش کتاب مرجع باید با مسئولیت یک ویراستار ارشد صورت پذیرد. گاهی نیز این ویرایش توسط یک کمیته ویژه صورت می پذیرد.

کتاب درسی یا درسنامه

کتاب درسی (Textbook) یا درسنامه، کتابی است که به منظور آموزش درباره مبحث با مباحث معینی نوشته می شود. هریک از کتاب‌‌های دبیرستانی، و یا هریک از کتاب‌‌های مربوط به یک درس دانشگاهی مثلا سه واحدی، یک درسنامه محسوب می شود.

برخی از درسنامه ‌ها دقیقا و صراحتا بر اساس یک «برنامه درسی» خاص تدوین می شوند، مثلا درسنامه ‌های دوره رسمی دبیرستان. و برخی دیگر، به طور تقریبی، یک دوره آموزشی خاص را می پوشانند و تا حدودی با یک برنامه درسی معین مطابقت دارند؛ مثلا اغلب درسنامه ‌های دانشگاهی، که توسط مؤلفان مستقل از نظام‌های آموزشی دانشگاهی تدوین می شوند.

دو مسئله مهم در ویرایش درسنامه وجود دارد که یکی به نحوه پذیرش کتاب در شورای ویرایش سازمان مربوط می شود. درسنامه باید بر اساس یک سیلابس (Syllabus) مدون مشخص و روشن تدوین شده باشد. بنابر این، یکی از مسائل مدرک شناسی درسنامه در ویرایش، مقابله ساختار و محتوای کتاب با سیلابس تعیین شده برای آن است. ممکن است سازمان نشر، پیش از پدید آوری کتاب، سیلابس درسنامه را تدوین یا اتخاذ (Adopt) و تصویب کرده باشد.

مسئله دوم این است که اصولا ویرایش درسنامه باید دارای یک برنامه ویرایش مدون باشد، که توسط شورای ویرایش یا مدیریت ویرایش سازمان نوشته شده است. به ویژه اگر درسنامه در یک مجموعه منتشر شود، ویرایش متن و نسخه پردازی کل درسنامه ‌ها باید توسط یک کمیته ویرایش و زیر نظر یک ویراستار ارشد انجام پذیرد.

کتاب آكادمیك

در انواع رده بندی کتاب کتاب آکادمیك (Scholarly Books) یا کتاب دانشگاهی، کتابی است که مخاطبان آن را فارغ التحصیلان دانشگاه‌ها و استادان و به طور کلی افراد فرهیخته تشکیل می‌دهند، هرچند برخی از دانشجویان نیز ممکن است به مطالعه این نوع کتاب بپردازند. این نوع کتاب ممکن است نیاز به ویرایش تخصصی داشته باشد، اما گاهی فقط با یک مرحله نسخه پردازی، ویرایش آن به پایان می رسد.

کتاب مذهبی

کتاب مذهبی (Religious Books)، شامل هریک از کتاب‌‌های آسمانی، کتاب‌‌های آموزش مذهبی، اخلاق و فلسفۀ مذهبی، و مباحث گوناگون مذهبی می شود، که مخاطبان بیشتر آن‌‌ها را عموم مردم تشکیل می‌دهند، اما نگارش یا ترجمه و تفسیر آن‌‌ها کاری است تخصصی. نوع ویرایش کتاب‌‌های مذهبی باید توسط ویراستار ارشد سازمان تعیین شود.

کتاب دولتی

در انواع رده بندی کتاب ، کتاب دولتی (State Books)، هرنوع کتاب است که به طور رسمی توسط یک نهاد حکومتی، مانند دولت، مجلس و قوه قضائیه منتشر می شود. این نوع کتاب‌‌ها شامل انواع کتاب‌‌های قوانین، مقررات دولتی، اسناد دولتی، و صورت مذاکرات و مطالبی می شوند که به طور رسمی توسط دولت اعلام یا تدوین شد‌ه اند. نوع ویرایش کتاب‌‌های دولتی باید توسط ویراستار ارشد سازمان تعیین شود. حتی ممکن است مطابق مقررات، هیچ نوع ویرایشی در آن مجاز نباشد.

رده بندی ساده شده گونه ‌های شش گانه

در انواع رده بندی کتاب هر یک از گونه ‌های شش گانه فوق الذکر، دارای رویه و روال ویژه ای برای پدیدآوری، و نیز ویرایش و نشر است و اصولا رده بندی فوق، رده بندی مخصوص سازمان‌‌های نشر است. به عبارت دیگر، سازمان نشره برای تدوین، ویرایش، فروش، و تبلیغات هر یک از شش گونه کتاب زیر بخش پیشین برنامه مخصوصی را به اجرا می گذارد.

اما از دیدگاه ویرایش و نگارش، شش گروه کتاب فوق را می‌توان در سه گروه خلاصه کرد:

1. درسنامه
2. کتاب مرجع
3. کتاب غیر مرجع

به عبارت دیگر، گذشته از درسنامه و کتاب مرجع، چهار گونه دیگر کتاب‌‌ها، یعنی کتاب‌‌های تجاری، آکادمیک، مذهبی، و دولتی را مجموع می توان در یک گروه منفرد با عنوان کتاب‌‌های غیر مرجع قرار داد. البته اگر در میان کتاب‌‌های آکادمیک، مذهبی، و دولتی کتاب‌‌هایی باشند که بتوان آن‌‌ها را مرجع یا درسی به حساب آورد، آن گروه خاص از کتاب‌‌ها را می‌توان جزو کتاب‌‌های مرجع یا درسنامه ‌ها قرار داد. بقیه کتاب‌‌های این گروه، به سادگی جزو کتاب‌‌های غیر مرجع قرار می گیرند.

معیار این رده بندی، یکی «کالبدشناسی مدرک» است که در ادامه این بحث برای سه گروه کتاب‌‌های مذکور تشریح می گردد، و دیگری تولید است که در مقالات آتی بحث خواهد شد. علاوه بر این دو مورد، مسائل پدید آوری و ویرایش و کلا نشر، برای هر یک از سه مقوله رده بندی فوق الذکر، مسائل ویژه ای است.

غیر مرجع

واژه غیر مرجع واژه دقیق و مناسبی نیست. اما برای تمایز با درسنامه و کتاب مرجع، واژه چندان نادرستی هم نیست. به هر حال، از دیدگاه نگارش و ویرایش، که موضوع مقاله حاضر است، کتاب غیر مرجع، عملا همان کتاب تجاری است، زیرا کتاب‌‌های آکادمیک، مذهبی، و دولتی، در ویرایش کمتر مطرح می شوند، و غالبا ویرایش آن‌‌ها، ویرایش تخصصی محسوب می شود، که فراتر از اهداف مقاله حاضر است.